Comment chier dans les bois, Kathleen Meyer, Stadoù Unanet (1989)

Un titl dispar, ha dispac’h. Evidon, ar goulenn, fas dezhañ, a zo bet kentoc’h : penaos chom hep lenn al levr ? Hag arabat fiziout e Google, a renk anezhañ er rummad “fent” : kozh kaozioù. Ar bourmenerien o vont war vaez war ar maez a zeu da vezañ ur gwir kudenn ekologel.

Da gentañ e weler penaos saotrañ an nebeutañ posubl : penaos en em lec’hiañ e-keñver al lec’hioù dour, pet metrad diouto, eus peseurt tu… gant un nebeut kuzulioù evit na vezan ket gwelet pe en em staliañ klet. Douarañ ? Toaliñ ? Pe degas ho produadennoù d’ar gêr ? Komprenet em eus gant souezh ne oa ket ar soñj diwezhañ-mañ ur farsadenn, daoust ma oa ar wezh kentañ din klevet diwar e benn. Kinnig a ra Kathleen Meyer ul listennad dafar a zo bet ijinet ha savet a-ratozh-kaer evit se.

Estreget traoù mat zo el levr-mañ. Al listennadoù-dafar-mañ, da skouer, a vez kinniget o merkoù, o frizioù, hag ur geñveriadenn zon anezho. N’eo ket talvoudus evit unan ne ra nemet teurel ur sell. A-benn ar fin e lammen ar pajennadoù randonus-se. An eil tra ha n’eo ket dispar eo ar stag m’eo al levr ouzh kudennoù resis an amerikaned. Du-hont eo disheñvel ar c’hudennoù endro eus ar pezh ez int du-mañ. Ha dre se e c’heller lavaret, goude lenn al levr, o deus tapet lañs warnomp evit dirouestlañ ar c’hudennoù a sav, pa ne vije nemet evit krediñ lakaat ar gaoz diwar o fenn.

Koulskoude em eus tennet va mad eus va lennadenn. Desket em eus ur bern traoù ha tro em eus bet drezi d’en em soñjal war kudennoù ne ouezen ket e oa anezho, zoken. Sirius eo an danvez, met kontet gant un tamm brav a fent hag a istorioùigoù farsus -el lodenn gentañ dreist-holl- a lak da dremen ur prantad dudius.

Moi, jardinier citadin, 1 ha 2, Min-ho Choi, Korea ar Su (2014 ha 2015)

Ur rummad div vannenn-dreset, awenet gant buhez ar skrivagner.

Erru poazh gant e labour er gêr vras, e tiviz Min-ho Choi reiñ e zilez ha mont da annneziñ war lez ur gêr vihannoc’h ma c’hell feurmiñ un tamm douar en un dachennad liorzhoù boutin.

Ar wezh kentañ eo dezhañ tostaat ouzh douar pe blant. Gwelet a reer anezhañ o teskiñ, o poaniañ, o tastum pe o koll e c’hounid, gant barzhoniezh ha kalzig a fent. Liorzhañ zo ivez un doare da deurel ur sell nevez war ar bed ha war an dud : e-keit ma toñvaa an danvez-liorzhour e zachenn nevez, ez eus ur grouell o kreskiñ e kof e wreg. Mont a ra e darempred gant e amezeien, krouiñ a ra liammoù nevez.

Kammedoù kentañ un neofit war al liorzhañ eo eta. Ingal goude pennad pe bennad e kaver div bajennad displegadennoù, evit kinnig legumaj e liorzh, penaos o c’hounit, penaos o virout pell ha kement ‘zo. N’eo ket al lodenn dedennusañ evidomp, o vezañ ma z’eus ul lodenn vras eus ar plant kinniget n’anavezer ket o anv zoken. Hag evit ar re a anavezomp, eo gwall zisheñvel an hin hag an doare da labourat etre Breizh ha Korea.

Plijet on bet gant ar rummad gras da zaou dra : da gentañ, e kavan dibar an tem, n’eo ket alies e weler an dud o kontañ o buhezioù liorzhourien, ha pa vije e kêr. Da eil, kontet eo an div levrenn gant dourlivadurioù penn-da-benn. Ha pegen kaer int, ur blijadur d’an daoulagad ! N’eo ket ken barrek an aozer evit tresañ an tudennoù eget al legumaj, ar plant hag an ardremezioù, met n’eus forzh.

Kenkoulz lenn an div levrenn-mañ hag ober un droiad-bale en ho liorzh, m’ho peus c’hoant da zistanañ un deiz ma raio glav…

 

Faire de la bande dessinée, Scott McCloud, Stadoù Unanet (2006)

Diouzh ar c’hentañ gwel, n’eo ket ken meizidik al levr-mañ hag an daou gent.

Kavet e vo ennañ, evel e kalz levrioù all diwar-benn an hevelep sujed, ur voest-ostilhoù da gregiñ e-barzh : Peseurt tem dibab ? peseurt hent a heul ar c’harrezennoù ? penaos dibab un dalenn pe un all ? Peseurt benveg a glot gant an teknik-mañ-teknik ? Gant an dorn, pe gant an urzhiataer ? Penaos diforc’hañ trolinenn un dudenn-paper diouzh trolinenn eben ? Penaos tresañ santimantoù an dud war o fenn ?

Met mont a ra pell Scott McCloud ganti, ur wezh c’hoazh, ouzhpenn m’eo dornet kaer (e gatalog dremmoù, da skouer, em eus kavet marzhus). En ur heuliañ anezhañ, me ha n’em eus treset bannenn-treset ebet morse ha n’on ket e sell ober, em boa ar santimant da zeskiñ traoù diwar-benn mab-den. Traoù a ouezen dija, marteze, met kinniget ken eeün, ken splann, ma taole ur gouloù nevez warno. Traoù a denn, da skouer, ouzh yezh ar c’horf, ouzh tresoù an dremmoù, ouzh an ijinañ bedoù… Ur gentel diwar-benn ar c’hrouiñ eo, dre vras, a ro Scott McCloud d’e bublik.

Krog on da gaout douetañs ez eus un dra bennak all etre me hag an aozer (ar skrivagner ?)-mañ avat. Klotañ a ra resis e zoare da zisplegañ gant va doare da gompren an traoù. Kement tra a lavar a zo dres an hini emaon o c’hortoz, respont a ra d’am goulennoù a-raok na vijent savet. Ha n’eo ket moc’h gant e zaveoù, evit an hini en deus c’hoant da vont pelloc’h. Ar pep tra-se a ra hep brabañsal morse. Dispakañ a ra frouezh e enklaskoù, diskuliañ a ra e gredennoù, met ivez e arvaroù. Pa ne vez ket sur, pa sant n’eo ket ur mailh war un dra bennak, en lavar ivez, da reiñ an daolenn ar resisañ hag an onestañ posubl. Gant se, e c’hell al lenner mont pelloc’h egetañ, m’eo e zezo.

Dre an tri levr-mañ eo personelezh un arzour dibar em eus graet anaoudegezh gantañ. Un arbennigour eus mab-den evel m’o doujan. Bet eo pell oc’h en em stummañ dre entan evit e zanvez, betek tizhout ur sklaerder, un eeünded hep o far. Perzhioù a denn da arz minimalist bro-Japan en ur mod.

 

L’art invisible, comprendre la bande dessinée, Scott McCloud, Stadoù Unanet (1993)

Dindan 223 pajennad treset, e tispleg Scott McCloud d’al lenner petra eo arz ar bannoù-treset : penaos eo ganet, penaos eo aet war-raok, petra eo e stiloù disheñvel ha peseurt pal a vez klasket tizhout gant ar grouerien. Kement-se gant ur barr-livañ hag ur bluenn skañv ha fentus.

Desket em eus ur bern traoù. Mont a ra ken don e-barzh e zanvez ma vezen kollet a-wezhioù, ha rediet da lenn meur a wezh lodennoù ‘zo, daoust ma ne vije ket bet tu da lakaat muioc’h a bedagogiezh en eztaoladenn.  Harpet e vez war mont en-dro an empenn, boazioù an dud a-fed gwelet pe sellet… displegañ a ra penaos e c’hell ur vanenn-treset, ha ne harp nemet war ur skiant, ar gweled, reiñ da gompren ar skiantoù all evit adkrouiñ ur bed paper. Penaos diskouez an tizh ? An amzer o tremen, goustad pe buanoc’h ? Penaos dibab an elipsoù e-barzh ar sanioù (ha petra eo ur san, e geriaoueg ar bannoù-treset) ?) Perak e tibab tud ‘zo reiñ tresoù gwirheñvel d’o zudennoù, pa gav gwelloc’h tud all chom gant un nebeut tresoù eeün ? Petra eo al liamm etre arz ar bannoù treset hag al livañ ? Reiñ a ra ur bern skouerioù, anvioù, skeudennaouet gant bommoù tennet eus oberennoù an dud a veneg.

Ken dispar em eus kavet al levr m’em eus echuet anezhañ gant ar soñj prenañ anezhañ. Ouzhpenn eo entanus : ar re a gav dezho c’hoazh ez eus un arz minorelaet eus ar bannoù treset ne c’hellint ket chom gant ar soñj-mañ goude bezañ e lennet.

Ul levr diazez da gaout en e levraoueg, gras d’ar skiant a vez prenet drezañ.

 

Le nouveau journal créatif : à la rencontre de soi par l’écriture, le dessin et le collage, Anne-Marie Jobin, bro-Ganada (2010)

Un akt krouiñ eo skrivañ un deizlevr, neketa ? setu perak e oan bet desachet gant titl al levr-mañ, kevrinus a-walc’h din.

Ul levr diorren personel eo, dezhañ techoù fall seurt levrioù : eeünded (betek re), pedagogiezh (peurambrougus), doug d’ar speredelezh (m’en dare perak e lakaan se e-barzh an techoù fall ; ur fed eo, kouskoude : n’on ket evit anduriñ ar speredelezh doare new-age. met n’eo ket re bonner el levr-mañ, ne harz ket ouzh al lenn).

Skeudennaouet eo al levr, neket gant traoù brav dre ret, met gant tresadennoù-labour, skouerioù eus ar pezh a c’heller ober. N’eus afer ebet a grouidigezh arzel amañ. Pal al levr eo displegañ penaos e c’hell an tresañ, etre mediomoù all, sikour an unan da ezteurel traoù a denn d’e ziemouez -p’eo techet ar skrivañ “klasel”, er c’hontrol, da blediñ gant an emouez.

Buan a-walc’h em eus komprenet ne oa ket un teknik evidon. Re domm on ouzh ar sevel frazennoù, hag abaoe re bell, evit kaout c’hoant da cheñch. Met war un tu all em eus bet plijadur o lenn al levr betek ar fin, o vezañ ma kinnige ur bern soñjoù ha doareoù ijinus da c’hoari gant ar skrivañ. Degas a rae soñj din, a-wezhioù, eus traoù a raen en va deizlevr a grennardez, evit abuziñ va amzer a greden : skrivañ e-barzh stummoù geometrek, pe n’eus forzh pelec’h er bajenn, traoù hep penn na lost evel ma teuont e teuont… an teknik nemeti, e-touez an holl re-se, em eus miret betek bremañ eo ar skrivañ gant an dorn kleiz. N’em bije ket bet douetañs e tostaen eus va diemouez drezañ…

D’am soñj eo bet raksoñjet al levr-mañ kentoc’h evit tud ha ne “zeizlevriont” ket c’hoazh, gellout a ra reiñ ur seurt deklik. Dibab sevel seurt raktres zo ivez dibab mirout amzer ha plas evitañ e-unan war an deiz. N’eo ket fall.

Disentiñ, Xavier Renou, Frañs (2012)

Ul levr a ro spi, a c’hwezh war glaoù-bev ar c’hoant stourm.

Ar skeudenn farsus hon eus eus obererien Ai’ta, ar furlukined orañjez, da skouer, a skoach un aozadur frammet brav.

An abadennoù-stourm difeuls ne c’hellont dont da vat nemet ma vezont prientet dre ar munud en a-raok ma vijent dalc’het. Dielfennet e vez an endro ha boazioù an enebourien. Pouez ar spered-strollad kreñv, ar fent, a vez diskouezet a-zoare. Pep perzhiad en deus ur rol sklaer da c’hoari, pe e vije e kreiz an ober, pe war al lez anezhañ : brudañ, luc’hskeudenniñ, evezhiañ stourmerien all, jubenniñ etre an daou du…

A-leizh a ditouroù hag a alioù pleustrek a gaver el levr, met mont a ra en tu all d’an dra-se. Kinnig a ra un doare prederouriezh ivez. Ar stourm difeuls zo unan a zoujañs hag a breder. Ur pouez bras en deus ennañ ar c’hengompren gant an “enebourien” hag ar galloud da varc’hata. Kompren a reer mat ne c’hell bezañ kaset da benn nemet gant tud amprouet, gouest da zibab o gerioù a-zoare ha da virout un emzalc’h dereat e n’eus forzh peseurt degouezh. N’ez eus ket plas, er stourmoù-se, ouzh an ijinañ war ar prim.

Lennet e vez al levr gant plijadur, daoust m’em bije kavet hir an displegadennoù a-wezhioù : kenkoulz e vije bet din, evit ur wezh, kaout ur roll “sec’h” eus an traoù, marteze en abeg ma n’em eus ket ezhomm da vezañ kendrec’het eus vertuzioù dibar seurt stourm… digollet on bet p’em eus kavet er bajenn ziwezhañ un diverrañ eus an holl grafoù a zo anv anezho el levr.

Skrivet eo bet al levr gant ur paotr a zo ezel eus ar strollad “les désobéissants” (an disenterien), ha reiñ a ra alc’hwezhioù evit kompren gwelloc’h pal obererezhioù Ai’ta (ha n’eus forzh peseurt obererezhioù disentiñ all evel-just !), ha c’hoant da vezañ niverusoc’h d’o souten.

 

La magie du rangement, Marie Kondo, Bro-Japan (2015)

Ul levr a ziorren personel eo hennezh, farsus a-walc’h p’eo e bal displegañ d’al lennerien penaos renkañ o zi ! Ha n’eo ket gant n’eus forzh piv eo bet skrivet : ken tik e oa ar japanez Marie Kondo gant al lakaat urzh, abaoe he oad tenerañ, m’he deus savet an hentenn KonMari, a gelenn d’an holl dud, hiniennoù hag e karg eus burevioù, a zeu d’he gwelet. He labour eo deuet da vezañ an donezon ral-mañ eta.

Santout a reer a-wezhioù n’emaomp ket o vevañ tre ha tre er memes bed ha hi, ha lod eus he c’huzulioù ne heuilfen ket gant va daoulagad serr. Met mont a ra don e-barzh ar gudenn ha displegañ a ra dre ar munut penaos lakaat ar stlabez da vont kuit (n’eo ket mont diwar-wel a lavaran). Kelenn a ra penaos plegañ an dilhad, da skouer (n’eo ket evel ma reomp-ni). Ha dreist-holl, ur gentel diwar-benn petra lakaat er boubellen ha penaos en ober eo an hentenn-mañ. Evel-just, ur wezh graet tro an ti hervez an hent kinniget hag en doare a zispleg, ne chom ket kalz digarezioù d’an dizurzh !

Inervet e vezan aes a-walc’h gant ar c’hwezh New-age a c’hell en em silañ e seurt levrioù, daoust m’em bije kavet talvoudus an erbedoù dre vras. Marie Kondo a gomz d’he objedoù, ober a ra ivez ul liamm splann etre stad renkadur ho ti hag ho puhez : ur wezh renket an traoù e vezont renket war gement tachenn ‘zo, labour, karantez, yec’hed ha kement ‘zo… Marteze eo mont un tammig re bell ganti. Daoust da se on laouen o vezañ lennet al levr-mañ peogwir eo efedus-kenañ war un dra : ar youl. Adkreizennañ a ra ar vuhez war ar pep retañ, en ur bellaat diouzh kleier lufrus ar gevredigezh beveziñ. Speredelezh japanad skañv eo en ur mod… Leuskel a ran ac’hanoc’h da zivinout gant petra e kasan va devezhioù, du-mañ, abaoe m’em eus serret La magie du rangement… Meur a sac’had-lastez ‘m eus kaset er-maez dija 😀 Hud eo, da vat !

Liamm Facebook

Enseigner la musique au collège : cultures juvéniles et culture scolaire, Florence Eloy, Frañs (2015)

Un danvez-tezenn roet da lenn d’an neb a gar dre an embann.
Studial a ra ar skolveuregez kelenn an danvez “dister” m’eo ar sonerezh er skolajoù, dreist-holl. “Dister”, dre ma ne vez kelennet nemet un eurvezh ar sizhun e pep klas ha ne gendalc’h ket dre ret el lise ; dister ivez gant an nebeut a bouez a vez roet dezhi gant tud ar vugale, gant ar gelennerien all hag ar melestradurezh a-wezhioù, o vezañ ma ne cheñch netra bezañ barrek war ar sonerezh pe get evit mont gant n’eus forzh peseurt heñchañ.
Alies e keñveria Florence Eloy ar sonerezh ouzh kelenn ar galleg : gant ar gelennerien c’halleg e vez bountet ar vugale da lenn levrioù a denn ouzh al lennegezh, d’ur mare ma paouez ar re yaouank da lenn, alies, ma heuliont o zech naturel. Evit ar sonerezh eo un tamm mat disheñvel, ar grennardiezh eo an oad ma vez selaouet ar muiañ posubl a sonerezh gant mabden. An dalc’h n’eo ket lakaat ar vugale da selaou, met didortañ ha sturiañ an doare o deus da selaou evit ober anezho selaouerien desket, gouest da zibab etre pour ha trichin, d’en em reteriñ un tammig, da gaout ur sell (pe ur skouarn !) un disterig digoroc’h ha dielfennekoc’h…
Daou zoare zo, dre vras, da dommañ ar skolajidi ouzh sonerezhioù nevez evito : en em harpañ war oberennoù a denn ouzh o bed evit deskiñ traoù ‘zo, peotramant klask c’hwezhañ buhez e-barzh sonerezhioù klaseloc’h (a c’hell bezañ rock pe jazz !) en un doare m’en em santfent tost diouzh ar sonaozerien : dre ledañ deskamant, implijout ar fent…
Aterset eo bet ur bern skolajidi ha liseidi, bet eo Florence Eloy o sellet ouzh kentelioù e meur a zoare ti-skol, gant bugale o tont eus metoù disheñvel ha kelennerien eus rummadoù oad disheñvel. An divizoù bihan implijet da bouezañ war ar soñjoù a ro kalz buhez d’al levr.
N’eo ket displijus da lenn ha reiñ a ra danvez preder, daoust ma vije un tamm c’hwezhet ar skritur a-wezhioù, hervez kanonoù seurt studiadennoù e galleg.

Ene al linennoù, Langleiz (1939)

Al levrig-mañ n’eo ket lennegezh da vat, daoust ma vije skrivet en ur yezh vrav ha ma pledfe gant traoù ijinet tamm-pe-damm gant ar skrivagner. Displeget eo ennañ peseurt temz-spered a ro linennoù ‘zo d’un dresadenn, hervez ma vijent war-zu krec’h pe war-zu traoñ ha kement ‘zo. Er fin e kaver ivez un nebeut displegadennoù diwar-benn implij an niverenn aour en tresañ : penaos rannañ ar skeudenn…

N’eo ket didalvoud-krenn ar c’huzulioù, met displeget eo kement-se gant kement a zamant hag a droidelloù ma n’eus nemet ur c’hoant : diverrañ ha lakaat pep tra war ur follenn nemeti. Ar pezh a zesk ar vugale en atalieroù tresañ : reiñ tresoù drouk, laouen, trist, souezhet… d’ur penn. N’eo nemet se, a-benn ar fin.

N’eo ket dedennus bras al levr evit ar pezh a gont eta. Koulskoude, plijus eo gellout lenn anezhañ, gwelet peseurt doare soñjoù en doa c’hoant Langleiz da rannañ gant an dud, gant petra e oa prederiet. Un eñvorenn eo, kentoc’h eget ul levr pleustrek.

N’eo ket displijus, n’eo ket entanus kennebeut met n’eo ket ur gwall afer peogwir eo berr berr an destenn.

Reun Menez Keldreg, melezour ur vuhez ?, Malo Bouëssel du Bourg (2007)

Morse ne vezan dipitet pa lennan ul levr bennak eus an dastumad Barn, ha pa n’em bije ket lennet al levr a vez anv anezhañ zoken, evel hennezh : Merc’hed, gant Reun Menez Keldreg.

Un diverrañ eus pep danevell a gaver e fin al levr.

Plijet on bet gant stil Malo Bouëssel du Bourg, daoust ma ne vije ket e levr un oberenn lennegel. Poellek ha soutil e kavan e zoare da empentiñ an traoù. Danvez preder a  vez pourchaset d’al lenner el levriad-mañ, ha danvez-preder hollek dreist-holl : petra zo lennegel, petra n’eo ket, hag ul lod eus e vuhez a vez lakaet gant ar skrivagner en e skridoù ? Soñjoù diwar-benn reizhañ brezhoneg ar skrivagnerien, ha kement ‘zo… Diaes eo da gompren a-wezhioù pa vez implijet un nebeut gerioù arbennik, war ar bredelfennerezh da skouer. Hogen displeget e vezont e brezhoneg er marzh.

Dizolet em eus en Reun Menez Keldreg ur skrivagner dezhañ un ijin ledan ha liesseurt, ha kalz a gizidigezh. N’eus nemet ur c’hoant, ur wezh serret al levr-mañ : lonkañ an danevelloù. Met n’eus ket anezho siwazh… Emichañs e vo heuliet kuzulioù Malo Bouëssel du Bourg hag embannet oberennoù klok Reun Menez Keldreg un deiz bennak ?