Istor fentus stadoù hag impalaerezhioù al loar, Savinien Cyrano de Bergerac, Frañs (tro 1650)

Ne lennan ket alies skridoù eus ar XVIIvet kantved. Marteze e teu eus an droidigezh, met an dra gentañ a zeu d’am spered eo ez eo modern a-walc’h skritur al levr-mañ. Plijus ha buhezek eo e stil, daoust ma vije troc’het an istor ingal gant distroelloù skiantel pe filozofek, evel ma plije kement d’ar skrivagnerien ober er mare-se. N’eus forzh peseurt sujed a vije skrivet diwar e benn, e chom plijus an oberenn da lenn a-fed yezh, lusk, stumm ar frazennoù.

Unan eus an oberennoù “arlañs” (tad-kozh ar skiant-faltazi eo, ne ouezan ket re petra ober eus se e brezhoneg : “anticipation” e galleg) kentañ eo ar romant-mañ. Evidon ez eo kentoc’h ur seurt kontadenn, liammet ouzh bed ar marvailhoù : memes d’ar mare ma oa bet skrivet, n’eo ket kontet evel un istor stag ouzh an amzer-dazont, met evel unan a vije posubl e amzer-vremañ ar skrivagner.

Ar pezh em eus kavet un tammig diskoñfortus en istor eo ne vezen ket gouest atav da zidouezhiañ soñjoù ar skrivagner : pegoulz e veze oc’h ober goap ouzh e genseurted, pegoulz e veze o kinnig traoù poellek, war zigarez diduiñ pe lakaat da c’hoarzhin, ha pegoulz e laoske frankiz war moue e ijin, traken. Aesoc’h e oa da gompren evit tud e vare, sur-mat. Evidomp, ez eo alies an notennoù bihan a sikour da gompren ar mennad kuzh. Splann e vez evit an tammoù a zo bet troc’het gant an embannerien da vare pe vare, met a-wezhioù ne vezen ket sur. Evit reiñ ur skouer : goude kement a ijinadennoù, a soñjoù nevez roet gant ar skrivagner, e echu al levr gant un distro trumm d’ar moral kristen. Hag ur red e oa, evit kuzhat kentelioù ar romant ha permetiñ dezhañ bezañ embannet ? pe mouezh “dreistme” ar skrivagner, en em roe da glevet en un doare naturel ?

Deuet mat eo ar pennad-digeriñ gant an droourez, Mich Beyer, da ginnig war un dro ar skrivagner hag an oberenn, a-hend-all ez afe pep lenner da glask an titouroù zo ennañ e Wikipedia gallek pe saoznek.

N’eo ket ul levr gwall dev, lennet e vez dindan nebeut amzer. Dedennus-tre eo evit gwelet penaos e tremene tud ar XVIIvet kantved eus ar rambreadennoù prederouriek d’an difraeoù skiantel. Test eo eus temz-spered ar mare, a gav din, ha dudius da lenn evidomp, 4 c’hantved war-lerc’h.

 

Advertisements

La aĵoj kaj la sezonoj, Ulrich Becker, bro-Alamagn (1996)

La aĵoj kaj la sezonoj / An traoù hag ar c’houlzoù-amzer. Kemenn a ra an titl-mañ un dastumad danevelloù hag a zo war un dro ur sac’h a bep tra. Eus un tu, skridoù en deus savet ar skrivagner da gas d’ar Belarta Konkurso, ur genstrivadeg-skrivañ bloaziek en esperanteg. Er penn kentañ eo bet lakaet ar re-se hag an holl anezho o doa rastellet ur priz bennak. Kavet em eus souezhus anezho, evel p’en dije bet c’hoant da vont re bell ganti, ken er stumm ken en temoù. Diskouez a reont kalzig a ijin memestra.

Goude-se e kaver en La Memorejoj  eñvorennnoù dezho ur stumm lennegel : a demoù, tri-ha-tri. Skridoù personeloc’h ha donoc’h int, plijet on bet kalz ganto. En Tri okazoj el Historio / Tri darvoud tennet eus an Istor e kont Ulrich Becker penaos, e teir bro disheñvel, eo bet rebechet dezhañ mod-pe-vod e vroadelezh alaman. Feuls eo, dre ma vez lakaet pouez ar brezel war choug un den yaouank ha n’en deus ket kemeret perzh ennañ, kennebeut hag e dud.

Un destenn all en deus desachet va evezh eo Jingoj aŭ Ĉar ni estas germanoj : ur c’hrennard eus reter Berlin a skriv d’e vamm-gozh goude diskar ar voger. Gwelet a ra e dud oc’h embann mennozhioù politikel nevez ; ne vez displeget netra dezhañ ; kollet eo.

Un danevell skiant-faltazi eus ar c’hentañ troc’h a echu an dastumad : La Esperanto-Maŝino.

Gwirion ha kizidik em eus kavet an testennoù n’o doa pal kenstrivañ ebet. Diskouez a ra ar genstrivadeg bezañ tizhet he fal, da lavaret eo bountañ da skrivañ, dineizhañ barregezhioù nevez, met ar pep gwellañ a zeu da heul, a-benn ar fin, pa gav Ulrich Becker e vouezh dezhañ e-unan ha pa zeu ar redi-skrivañ da vezañ diabarzh, e-lec’h bezañ diavaez.

Margaret Atwood, Istor ar vatezh ruz, bro-Ganada (1985)

Gwelet em boa ar film pa oa deuet er-maez e 1990, ur film en doa lakaet ac’hanon diaes-kenañ. Gant se, ne oan ket entanet evit lenn al levr, hag en deus lakaet ac’hanon diaes-kenañ ivez… e-pad pell, met pas betek ar fin. Kalz sklaeroc’h ha dedennusoc’h eo al levr e gwirionez.

D’am soñj e prou diaesamant al lenner eo savet mat an oberenn. Enouet eo an harozez, enouet eo al lenner. N’he deus droed d’ober netra : na lenn, nag ebatal e doare pe zoare. Pep tra zo divlaz, pep jestr zo arvarus, ha pa ne vije nemet un taol-lagad. Lakaet en deus ac’hanon da soñjal en Ar c’hoarier echedoù gant Zweig war ar poent-se.

Kemer a ra he amzer Margaret Atwood evit deskrivañ ar gevredigezh hollvelour he deus lec’hiet he zudennoù enni. N’eo nemet tamm-ha-tamm e evod diouzh an eñvorennoù a laosk an harozez da bignat en-dro traoù pouezus eus an amzer-dremenet. Ha p’en em lak an traoù e plas e vezer higennet da vat.

Ar pezh a zisplij din en oberenn eo ar santimant ez a re bell ar skrivagnerez ganti e-keñver stad ar merc’hed : un tres brasaet a-ratozh, pa soñjer eo gouest da zeskrivañ ken munut ha gant kement a wirionded an endro ha diabarzh an ti. Ober a ra efed un daolenn-eztaoler. Kemenn a ra : diwallit, n’eo ket un istor emaon o kontañ nemetken, met ur manifesto diwar-benn stuz ar merc’hed, er bed-se pe er bed a vevomp ennañ. Hag an dra-se a gavan ponner un tammig. Da skouer, al leurenniñ ijinet ganti evit an engehentiñ ; ar fed e vije liammet kement tra ouzh un astez relijion, ar fed e vije kabestret an holl c’hoantoù revel dindan boan a varv… Lakaat a ra ar preder a-us d’an istor, hag e kavan un tammig re eeün an doare.

Met d’am soñj eo gras da se, peogwir eo aes da zikodiñ, eo bet dibabet e lakaat e brezhoneg e-lec’h nousped all war ar memes sujed : Avec joie et docilité gant Johanna Sinisalo, da skouer.

Hag evel m’eo kemennet er pennad-digeriñ, ar pezh a laka al levr-mañ da vezañ poanius da lenn eo dreist pep tra an hevelebiezh a zo etre nann-buhez grosaet an harozez ha stad ar merc’hed e meur a vro eus ar bed, en deiz a hiziv c’hoazh.

Muioc’h a lañs a zeu tamm-ha-tamm e-barzh an istor. Echuiñ a ra al levr en un doare plijus, ha soutil a-walc’h, ar wezh-mañ.

An diskoulm diwezhel, Youenn Olier (1976)

Gant gwir abeg marteze, n’emañ ket pezhioù-c’hoari Youenn Olier e-touez e oberennoù lennegel brudet. En e bennad-digeriñ d’An diskoulm diwezhel e lak war-wel ar skrivagner kerentiezh ar pezh-c’hoari gant an temoù a bled ganto en Enez ar Vertuz, nemet eo lec’hiet an ober en un amzer tostoc’h diouzhomp. E gwirionez ez eo kreñv a-walc’h endro politikel ar brezel yen hag eñvor lazhadegoù an eil brezel-bed er pezh, daoust ma chomfe en un amzer n’eus ket anezhañ e gwirionez.

Petra eo an temoù-se ? Meur a hini a welan, met bodet e c’hellont bezañ dindan unan bras : ha gellout a ra un den en em lakaat e plas Doue ?

Dedennus a-walc’h eo da lenn, daoust d’un nebeut techoù fall. Hep bezañ ur mailh war ar c’hoariva e kav din eo re helavar ar pezh-mañ evit bezañ gwallzedennus war ul leurenn. Ret e vije bezañ ijinus-meurbet war al leurenniñ evit tennañ dioutañ jestroù, dilec’hiadennoù pinvidik. Chom a ra war dachenn ar preder, hep bezañ skañvaet gant emzalc’hoù denel omp boazet outo hag a zougfe ar ster. C’hoariva da lenn, eta.

An eil tra eo an dibaboù yezh, a-fed geriaoueg dreist-holl. Ne blij ket re din desachañ an evezh war se diouzh boaz peogwir e kav din e tiskouez an dibaboù-se ur bern traoù diwar-benn personelezh ar skrivagner, ar pezh a zoujan evel-just. Met aze e vez implijet kement a c’herioù iskis ma plant ur seurt estreniezh en destenn. Un afer tregantad eo marteze. Ne soñj ket din e kredfe den pe zen embann an destenn-mañ hiziv hep reiñ dezhañ ur stumm un disterig lennabloc’h.

Evit ober ho soñj e c’hellit pellgargañ an destenn amañ.

La malédiction Grimm 2 : L’expédition H.G. Wells, Polly Shulman, Stadoù Unanet (2013)

Evit diskoulmañ itrik al levrenn gentañ e oa bet ret mont da furchal e-barzh un dastumadeg ispisial all : an dastumadeg Wells. E-barzh honnezh e vez strollet objedoù tennet eus oberennoù skiant-faltazi. Just a-walc’h, ar c’hrennard a zo e-kreiz ar jeu el levr-mañ, Leo, a zo barrek-kenañ war ar bitellat. Ambochet eo gant Daspugn traezoù amprestabl Kêr New-York, goude m’eo en em welet, e-unan, war ur vekanik da vont en-dro e-barzh an amzer bihanaet, o touarañ dirak e fri war e vurev.
Kalz gwelloc’h eo an eil levrenn-mañ eget an hini gentañ, hervezon. Marteze peogwir e plij muioc’h din ar skiant-faltazi eget ar marvailhoù ! Met krog eo ar skrivagnerez da gavout he merkoù ivez, kredabl. Dedennusoc’h eo an tudennoù hag an avañtur. Tro a zo da implijout meur a dra tennet eus romantoù Wells, Jules Verne ha skrivagnerien all, ha da zaremprediñ tud istorel. Dreist eo kemer harp war skrivagnerien evit sevel un istor nevez, peogwir e ro c’hoant da addizoloiñ an oberennoù kozh ha ne vezont ket lennet nemeur gant ar re yaouank a-vremañ.

Le grand n’importe quoi, J. M. Erre, Frañs (2017)

El levr farsus-mañ emaer paket en ur boukl-amzer ma vez pleustret war meur a amzer-vremañ gant an haroz, en desped dezhañ. Degouezhout a ra mat, peogwir emañ dres an deiz hag an eur m’en em gav ur pladig-nij er gêriadenn eo stanket enni. Pep tra a gavo e zisplegadenn a-benn ar fin, ha nag ur fin !

Ne oan ket dedennet bras gant an tem, met anavezout a ran fent J. M. Erre ha peadra zo da gas anezhi er romant-mañ c’hoazh. Leun a faltazi eo e ijinadennoù, ha pinvidik e gavadennoù, a-fed itrik evel a-fed yezh -ret eo lenn penaos e wask e haroz warnañ e-unan evit chom hep soñjal en netra, da skouer… seurt pennadoù a lak da soñjal en Fredric Brown pe en Lemony Snicket-. Ur c’hoari a zo ivez war framm ar romant, a zegas soñj eus an doare ma c’hoarie an tresour bannoù-treset Fred gant karrezennoù plankennoù Philemon.

Ha kaer ez eus bezañ o lenn foutr petra, e tarzh hor bouzelloù gant ar c’hoarzh, ken droch ha birvidig e oar bezañ pluenn ar skrivagner.

Ul levr da lakaat an unan war e du mat, ha pa vije an distro-skol anezhi !

 

Cyberpan, Fabrice Colin, Frañs (2004)

Ur romant evit ar yaouankiz eo Cyberpan. Adkemer a ra istor J. M. Barrie, evel ma tiviner gras d’an anv, hep pellaat kalz diouti. Emañ an istor-mañ en ur glorenn all avat, hini un distopiezh klasel. Ar bed peurvat emañ an harozez Wendy oc’h enouiñ ennañ en deus bevennoù : petra a zo en tu all dezho ? Dizoloet e vo ganti pa vo skrapet gant Peter Pan e-unan.

N’eo ket ul levr dispar, re eeun marteze, daoust ma vije mat ar soñj diazez. Koulskoude ez eus ur blijadur wir o lenn anezhañ, pa vez adkavet enezenn Peter Pan hag hec’h annezidi evel ma oant chomet en hor soñjoù abaoe hor yaouankiz. An itrik, ar santimantoù, an harozed, pimpatromel un tamm, a c’hell bezañ mat da zizoloiñ bed ar skiant-faltazi evit ar re n’int ket boaz outañ c’hoazh. N’int ket magus evit tud deuet, met n’eo ket ur rebech da vat, pa n’eo ket bet savet al levr evito…

Da aliañ pe brofañ da grennarded chomet sot gant Peter Pan 🙂

Thomas Drimm 2 : La guerre des arbres commence le 13, Didier van Cauwelaert, Frañs (2010)

Daoust ma vije liammet start ouzh al levrenn gentañ, hag heuliad poellek ar pezh a zo bet kontet kent, an eil levrenn-mañ eo disheñvel-mat hec’h aergelc’h. Kaset eo bet da get gant Thomas ar blatinenn enep-danvez. Dispar evit dieubiñ an eneoù, met degas a ra un dañjer nevez : droug a vag an natur ouzh mabden ha mennet eo d’e ziverkañ diouzh gorre an douar. Nemet e vije meret ar bobl gant ur Stad en deus diskouezet c’hoazh bezañ diskrupul a-bezh ?

Emaer e kreiz ar romant “ekologel” prometet. Ne c’hell ar c’hudennoù bezañ diskoulmet nemet en ur sevel ul liamm nevez gant an natur. Ijinet mat eo, mont a ra en-dro an itrik. Ludresadenn ar Stad-diktatouriezh a sikour, sur a-walc’h, ar re yaouank da gompren penaos e c’hell an traoù mont da vrein buan hag aes e bed ar politikerezh.

Kenderc’hel a ran da vezañ direnket un tammig gant ur seurt speredelezh a gavan re vezant, re splann. Ne harzo ket ouzhin da echuiñ gant ar rummad, a gavan dedennus dre m’eo disheñvel diouzh ar re all ha leun a souezhadennoù.

Thomas Drimm 1 : La fin du monde tombe un jeudi, Didier van Cauwelaert, Frañs (2009)

Un eneb-haroz kuilh, a-boan 13 vloaz dezhañ, o stlejal e pep lec’h e nanarzh tartouz eo deuet da repuiñ ennañ tasmant ur gouiziek brudet emañ o paouez lazhañ dre zegouezh war an draezhenn gant e sarpant-nij… Un istor eneoù ha ne c’hellont ket sevel, bac’het m’emaint dindan ur blatinenn enep-danvez a warez ar pezh a chom eus ar bed : An “États-Uniques”… Ur genbardonerez techet da evañ a vag Tomaz karantez outi, daoust ma vije en oad da vezañ e vamm… Un tad hag ur vamm dinatur, an eil boesoner hag eben o tamwallgas he mab, en deus foeltret he buhez gouez dezhi… Ludresadenn ur bed eus an dazont digammedet, daoust ma vije gwirion a-walc’h war sujedoù ‘zo. Peadra zo da vezañ divarc’het !

Teir levrenn a ya d’ober an istor-mañ en he fezh. Dibabet em boa anezhi dre ma oa kinniget evel ur romant “ekologel”, un anv-gwan a vez lakaet war Tobie Lolness ivez. El levrenn gentañ-mañ, n’eus anv ebet a ekologiezh. Plantañ a ra an dekor evit ar pezh a zeuio da heul.

Disheñvel eo an ton eus hini ar romantoù all evit ar grennarded. N’on ket sur e vije evito da vat, e gwirionez, poan en deus ar skrivagner o kuitaat e ved a zen deuet. Kavout a ran un tammig iskis an afer eneoù ivez, a zegas speredelezh e-barzh ar jeu, ar pezh a zo dic’hortoz a-walc’h.
A-benn ar fin e kinnig Didier van Cauwelaert un distopiezh orin-kenañ, gant ur stil a seblant ponner da gentañ met a z a en-dro a-feson e servij e itrik. Ijinet-kaer eo an istor, retorn an dud enni. Paket e vezer gant red an darvoudoù ma ‘z eer pelloc’h hag ar pennadoù kentañ a c’hell reputuiñ.

Des fleurs pour Algernon, Daniel Keyes, Stadoù Unanet (1966)

Meneget eo al levr-mañ e rolloù ar gwellañ romantoù skiant-faltazi bet skrivet biskoazh. Lakaet em boa en va fenn lenn anezhañ goude bezañ lennet Everything, everything, a gomz diwar e benn.

A-benn ar fin, n’eo ket Daniel Keyes ur skrivagner skiant-faltazi. Klasker war ar bsikologiezh e oa, ar pezh a vez santet en e romant. Ha pa soñjer mat, ne vez ket diskouezet ar bed a gomz diwar e benn evel ur bed war-raokaet. Digarez ar romant, nemetañ, n’eo ket posubl en deiz a-hiziv c’hoazh : da lavaret eo lieskementiñ spered an dud dre oberata o empenn.

Charlie, 35 bloaz, zo ganet e fin ar sizhun. Labourat a ra en ur vouloñjerez ha bevañ e ti ar re sot. Dre ma tiskouez bolontez vat ha m’eo mennet da zeskiñ, eo dibabet evit un taol-arnod skiantel a lakaio anezhañ da vezañ speredekoc’h eget an dud normal. Dont a ra an oberatadenn da vat ha dindan nebeut amzer ez eo kalz barrekoc’h hag e gelennerien. War un dro, e adkav Charlie  e eñvorennoù, a oa re verr e spered evit derc’hel anezho en un doare emskiantek a-raok. Kempouez e vuhez eeun a zo trejeboulet gant e emskiant nevez, cheñch a ra reteroù ha personelezh… Kas a ra da benn e enklaskoù skiantel ha personel a-raok addiskenn buan betek al live entent izel a oa e hini kent.

Ul levr brav eo, eeun ha fromus, a zigor dorioù war kalz prederiadennoù n’em eus ket bet c’hoant da zielfennañ, pa gaven gwelloc’h bezañ kaset gant red an istor ha tridal asambles gant an haroz. Ar soñj pouezusañ, marteze, eo plas an dud speredek er gevredigezh : evel pa vije dibosubl bezañ, war un dro, speredek hag enbarzhet…

Klotañ a ra mat ar romant-mañ gant ar pezh a c’hortozan eus al lennegezh : eeunded ha donder war un dro. Tro em bo da eñvoriñ an istor-mañ en dazont, sur.