La saga des ombres 1 : La stratégie de l’ombre, Orson Scott Card, Stadoù-Unanet (1999)

Ar skrivagner Orson Scott Cardeo bet enlouc’het va buhez gant e oberennoù meur. Un dra a zisplij din ken-ken e lod anezho, avat : santout e vezont skrivet diwar urzhiad. Aon bras em boa da gavout ar perzh-se en hennezh, setu perak e lennan anezhañ ken diwezhat.

N’eo ket sañsubl el levr, koulskoude. Chom a ra dedennus da zizoloiñ, hag ur blijadur eo adsplujañ e bed ar bennoberenn skiant-faltazi m’eo La stratégie Ender. Daoust da se on laouen o vezañ gortozet. Sevel ur romant a-bezh er memes lec’h, gant an hevelep istor war-bouez munudoù, a gavan un tammig re aes. Daoust ma vije bet graet gant donezon e kav din eo re genwerzhel an doare.

Ken tost, ken emellet e oa e-barzh istor Ender ma n’eo ket chomet va spered gant an itrik nemetken. Bet eo o kantreal war dachennoù teknikel. Ha setu me hegaset gant an divizoù etre ar pennoù bras. Lavaraj. Fent ha ne glot ket gant an tudennoù (pe tudennoù n’int ket diouzh ar fent a reont). Netra entanus.

N’eo ket fall, met n’eo ket dispar ivez. N’eo ket diouzh e vreur bras La stratégie Ender.

Kapturnoj, Higinio Garcia, Kanada (1999)

Ganet e Bro-Spagn, Higinio Garcia en doa dibabet mont da vevañ e Kanada el lec’h m’en doa tremenet an 50 bloavezh diwezhañ eus e vuhez. An oberenn-mañ en deus skrivet en esperanteg.

Un dastumad danevelloù eo. Ma c’hellont bezañ lennet unan hag unan, ez eus koulskoude ul liamm etrezo : en hevelep bed e c’hoarvezont, ha gant an hevelep tudennoù alies. Lakaat a ra da soñjal war un dro e Enez ar Rod Langleiz hag e Kronikennoù eus Meurzh Bradbury. Stag eo dre vras ouzh skridoù diawelat ar bloavezhioù 70.

Levr nemetañ ar skrivagner eo. Un den desket a oa anezhañ, kement war ar skiantoù denel (prederouriezh ha teologiezh) ha war ar skiantoù. Danvezioù dañjerus evit kempouez mab-den, war a seblant, pe, d’an nebeutañ, evit e zonezon a wellwelourez. Biskoazh skridoù ken teñval ! Dedennus-meurbet, lemm, kontet brav, met du ken ez int.

Ur bed didruez, renet gant galloudoù di-ster, tennet dioutañ kement elfenn a garantez hag a hiniennelezh… nemet gant ar robotoù e vijent degaset en-dro ?

Mont a ra an istor war-raok penn-da-benn al levr, hag echuiñ gant ur banne spi memestra, ur serr-lagad d’ur skrivagner brudet ha ne roin ket e anv amañ, d’al lennerien da virout ar souezhadenn.

Plijet bras on bet gant al levr, ijinus ha speredek. Ma n’eo ket un taol-from, n’eo nemet peogwir en deus lakaet ac’hanon diaes meur a wezh. Met n’eo ket reizh diouzh va ferzh. Ul levr mat eo.

Jésus video, Andreas Eschbach, Bro-Alamagn (1998)

Kregiñ a ra mat ar romant skiant-faltazi-mañ : e-pad ur furchadeg e Bro-Israel e vez kavet relegoù un den bet beziet daou vil bloaz kent, asambles gant dornlevr ur c’hamera video… ha n’emañ ket e gwerzh c’hoazh.

Pa ne vez diskoulm all ebet, e teu da vezañ anat ez eus bet unan bennak o veajiñ en amzer. Peseurt arouez en deus bet c’hoant da leuskel, en ur gas an dornlevr gantañ en e vez ? Hag efedus a vo ar beajoù en amzer a-benn tri bloaz ? Petra eo bet an den oc’h ober, kaset gant piv ? Pa chomer bout gant ar skiant e c’hell bezañ kavet diskoulmoù en ijin : pedet eo Eisenhard, ur skrivagner skiant-faltazi alaman, da reiñ e soñj war an afer.

Pa gompren an dud eo Jezuz a zle bezañ bet filmet gant ar beajour en em lak an holl da glask ar c’hamera koll. Bras ar c’hlaoustre. Peadra da rastellat kalz moneiz… Pe traoù all.

Kavet em eus mat an itrik e-pad un hanter bras eus ar romant. Goude eo deuet da vezañ hir ha drol ; ha daoust ma c’hoarveze muioc’h-mui a draoù eo aet va interest war wanaat. Mont a ra ar skrivagner a bep tu, e sell koll e lenner pe lañsañ anezhañ war roudoù faos. Kompren a ran mat eo lod eus e deknik skrivañ, met ne jaoj ket ouzhin.

N’em eus ket kavet gwall blijus, kennebeut, an ton implijet er romant, gant un disterig pellekaat. Ma ne gred ket ar romantour e-unan er pezh a gont, penaos e c’hell al lenner bezañ kilhet ?

N’eo ket ur romant dister, lennet e vez hep displijadur, met ne lakaan ket Eschbach e-touez ar wellañ skrivagnerien skiant-faltazi.

An enezenn gevrinus (1), Jules Verne (1875)

Embannet e brezhoneg e 2021.

Pegen plijus eo lenn ur Jules Verne ! Hag hennezh e ouezen e oa ouzh ar ber abaoe pell hag e c’hortozen dibasiant anezhañ.

Evel-just ez eo ret lakaat a-gostez Nab ar goueziad mat, fealoc’h c’hoazh eget ar c’hi ; eeunded pimpatromel pep tudenn, eeunded an darempredoù baradozel etrezo. En ur gontadenn emaomp, stummet hervez reolennoù ar wirionez.

Ha dispar eo en em leuskel da vezañ kaset war vourzh ar radell sturiet gant Jules Verne. Nag ur c’honter ampart anezhañ !

Amzer em eus bet, en ur dreiñ ar pajennoù an eil war-lerc’h eben, d’en em soñjal war an heklev ispisial a laka an dezrevelloù Robinson da dregerniñ e empennoù lennerien an XXvet kantved. Pa weler ar pemp paotr-se o tiskar, o tistummañ an natur, o piaouañ, hir o c’hrabanoù a drevadennerien, ne c’heller ket chom hep stadañ eo aet emskiant an dud war-raok evit ar pezh a sell ouzh gwareziñ an natur hag ar boudoù bev. Lod anezho, d’an nebeutañ. Emichañs n’eo ket re ziwezhat ?

Kaset e vez an istor eus ar c’hentañ, diellet a-zoare e-keñver anaoudegezh an natur hag ar skiant (ha Jules Verne e-unan a zleer anavezout e-barzh tudenn Cyrus Smith ?).

O c’hortoz e oan abaoe ar penn kentañ, met chomet on bamet gant an div bajennad ziwezhañ, prientet pell a oa e-kerzh ar romant.

Pegoulz e teuio deomp an eil lodenn ? War ar glaou-bev emaomp !

Dans l’état sauvage, Diane Cook, Stadoù-Unanet (2021)

El levrioù a vez skrivet bremañ, ne vezer morse tostoc’h eus an natur eget ur wezh m’eo aet peurrest ar bed da get. N’eo ket tre-ha-tre ar pezh a c’hoarvez er romant amerikan-mañ, met tost. N’ez eus ket mui eus an natur, er bed-se. Nemet en ur mirva ha n’ez eus ket droed da vont ennañ. Ur strolladig tud, a zeu da vezañ ur gumuniezh, a zo kaset er Stad Gouez-se d’ober un taol-arnod. Reolennoù strizh a zo : arabat chom daou zevezh diouzh renk o kampiñ er memes lec’h. Arabat leuskel lastez, ha, zoken, mikro-lastez war e lec’h.

M’he deus divizet Bea kemer perzh en ergerzhadeg gouez-se eo evit saveteiñ he merc’h 5 bloaz. Klañv-bras, e vije marvet ma vije chomet e aergelc’h pistriet kêr.

Ar bras eus al levrioù a ziskouez tud o teskiñ mont a loen da zen. En hennezh eo ar c’hontrol a vez desket. Penaos e c’hell tud desket dont da vezañ gouez en-dro ? Petra eo, a-benn ar fin, bezañ sivilizet ?

Met estreget an taol-arnod resis ha diellet-se a zo. Un istor start he framm ha fromus he ferzhidi a zo ivez.

Kavet em eus dreist al levr. N’eo heñvel ouzh netra a anavezen. Ur meulgan eo d’an natur, met diskouez a ra ivez pegen start ha redius eo teuziñ enni. Mard eo ken diaes-se deskiñ dont en-dro d’ar stad loen, petra hon eus desket a-benn ar fin a-hed ar milvedoù ?

Skoüs ha gwirheñvel eo. Un oberenn gaer !

The big history show, l’émission spéciale ados, Jeanne Bocquenet-Carle, Frañs (2018)

Studiet eo bet al levr-mañ e 3de klas gant unan eus va bugale ar bloaz-mañ. C’hoant em eus bet da lakaat va fri e-barzh, peogwir em eus soñj da vezañ gwelet Jeanne Bocquenet-Carle ouzh an tele brezhonek.

Ur romant avañtur eo. Heuliet e vez daouadoù krennarded a laka o anv, ha neuze a gemer perzh, en un abadenn tele-gwirionded. Ar pezh a zo divoutin, eo e vezont kaset da vareoù eus an Istor, hep gouzout en a-raok peseurt re e vint.

Plijet on bet gant ar soñj, a c’hell bezañ tennet danvez fonnus dioutañ. Skrivet brav eo al levr, ha gwirheñvel-mat al lodennoù anezhañ a c’hoarvez er studio tele dre m’he doa labouret ar skrivagnerez evit an tele ha ma oar mat an doare. Dre vras ez eus bet graet ul labour resis a-fed Istor ivez. Degaset e vez geriaoueg a gav aes e blas en endro ha, marteze, e c’hell ar re yaouank adwelet darvoudoù istorel a zo. Dibabet ez eus bet reoù milanavezet, dezho da c’hellout en em reteriñ hep koll ar blijadur da heuliañ an tudennoù. Er memes doare, ez eus peadra da soñjal eo bet dibabet a-ratozh tem an tele-gwirionded evit loc’hañ diouzh un dra a vourront holl.

Diverrus eo da lenn, savet mat, gant un aked ispisial evit diforc’hañ an tudennoù an eil re ouzh ar re all. Ul labour don, sirius ha deuet da benn vat. Koulskoude, evel va mab, n’on ket bet entanet : plijet, hepmuiken.

La comète 1 : Matricule A 390G7 ; 2, Le maître des archives ; 3, Le dernier président, Yaël Lipsyc, Frañs (2017, 2020, 2021)

Peogwir e plije kalz d’am merc’h 16 vloaz em eus divizet lenn ar rummad tri levr-mañ. Ur munud skrivet war ar pevare pajenn golo en doa desachet va evezh : p’he doa kroget ar skrivagnerez gant he romant, ne oa nemet ur grennardez 14 vloaz anezhi.

Drol eo, peogwir e vez santet pegen yaouank eo… met pas kement-se. Divinet e vez dreist-holl en doare ma laka he zudennoù da vont an eil re d’ar re all, da skoulmañ darempredoù karantez, mignoniezh, erez etrezo. War ar c’hraf-se e c’heller lavaret ez eo bet embannet un tamm re abred he levrioù kentañ marteze. Soñjal a ra din o deus ezhomm ar grennarded eus tudennoù a sach anezho war-grec’h kentoc’h eget ouzh tudennoù re heñvel ouzh ar pezh a vevont war ar pemdez en o bed krennarded. Met va savboent n’eo ket gwall reizh, war un dro ; dezhi da gavout eeün an traoù eo bet plijet va c’hrennardez a verc’h memestra.

A-fed itrik, lusk, tudennoù, bed on bet douget gant an istor. Evel-just ez eo ur romant distopek, kalz anezho a vez skrivet evit ar grennarded. Met n’eo ket dister hini Yaël Lipsyc e-keñver ar re all, reiñ a ra c’hoant da dreiñ ar pajennoù, da vont pelloc’h atav. Ar pezh a ziskouez mat ez eus danvez er plac’h.

E sell emaon da virout ul lagad warni : ur plac’h a skriv e mod-se da 20 vloaz, ma kendalc’h ganti gant kement a gred, a c’hell dont da vezañ ur sapre skrivagnerez… ma vez gouest da heuliañ he hent dezhi hec’h-unan hep en em goll e roudoù ar re all.

La fora Ĉielarko, Arkadij ha Boris Strugackij, Rusia (1991)

Ur romant o teskrivañ fin ar bed, evel na ped ! N’eo ket hor bed-ni a zo war ziskar, met hini ar blanedenn Ĉielarko (Kanevedenn). Deuet e oa tud warni a-ratozh-kaer evit ober studiadennoù fizikel ha skiantel, ha kresket eo ar boblañs gant o bugale tamm-ha-tamm.

Da heul ur fazi bennak graet gant ar skiantourien emañ an holl o vont da vervel. Dibabet e vez lakaat an holl vugale en un aerlestr gant un dornad tud deuet d’ober war o zro. Ar re a chom a zo sur da vervel gant ur walenn a zeu diouzh an oabl hag a weler o tostaat.

Diskredik e oan e penn kentañ : pelec’h emañ ar follentez, an histeriezh a vije o ren pa c’hoarvezje seurt darvoud e gwirionez ? Eil hanterenn ar film Titanic a seblante gwirheñveloc’h din eget ar romant rusian-mañ. An tudennoù anezhañ n’eus nemet harozed anezho, koulz lavaret. Harozed mut. Asantiñ a reont d’o flanedenn gant kalon ha dinentez. Ne huchont ket, ne leñvont ket, ne lazhont bugel ebet evit laerezh e blas el lestr-nij. Paket e vezer gant al lusk goude ur prantad peogwir e santer n’eo ket un istor klasel a vez kontet. Un doare utopia e vije kentoc’h, en he mod, daoust ma vije ur fin reuzeudik dezhi. Tro d’en em soñjal war ar pezh a zo da wareziñ, a zo dellezek da genderc’hel e vuhez goude hon hini.

Er raklavar emañ an alc’hwez -ur raklavar em boa lennet hep e gompren mat da gentañ, unan eus ar re washañ em bije lennet em buhez, o vezañ ma tiskuilh istor ar romant penn-da-benn a-raok na vije bet dizoloet gant al lenner !-. “Ar romant gant ar vreudeur Strugackij a gomz ar muiañ eus komunism eo hennezh”, a skriv Mikaelo Bronŝtejn, an troour. Emaomp ganti. Deskrivet e vez ur fin-ar-bed bevet gant tud a laka interest ar bobl, ar gumuniezh, uheloc’h eget o hini o-unan. Dont a ra an traoù da vezañ gwallzedennus  dindan ar banne gouloù-mañ, evel m’eo gwelloc’h lenn Animal’s farm gant HG Wells o c’houzout ez eus anv ennañ eus politikerezh.

Skrivet brav eo ar romant : mont a reer don e-barzh jestroù an dud, adkrouet e vez mat an ambiañs, daoust ma kemerfe amzer en em lakaat ennañ en hanterenn gentañ.

N’eo ket ar wezh kentañ din lenn en esperanteg oberennoù troet diwar ar rusianeg. N’eo ket ar wezh kentañ din, kennebeut, tañva en unan ar gizidigezh ouzh ar c’homunism kontet gant tud o deus kredet ennañ a volontez vat. Kavout a ra din e tegas ur sell disheñvel-mat war un doare da empentiñ ar bed hag a zo bet lakaet hardi da ziaoulek en hor bro. E-barzh Ti ar bobl gant Louis Guilloux e kaver seurt kizidigezh, gant skrivagnerien all ivez, met n’eo ket gwall alies.

An abegoù-mañ a zo trawalc’h evit klask dizoloiñ an oberenn-mañ, a laosk ur roudenn hir e empenn al lenner goude m’en deus renket al levr en e blas war an estajerenn.

La trilogie de Mars : Mars la rouge – Mars la verte – Mars la bleue, Kim Stanley Robinson, Stadoù-Unanet (1994-1996)

Unan eus ar c’hoarioù-taol “nevez” muiañ-brudet abaoe un nebeut bloavezhioù a zo anvet Terraforming Mars. Evel un niver bras a c’hoarioù modern ez eo bet tennet an tem anezhañ diwar un oberenn lennegel… ha n’em boa ket lennet. Ret eo din anzav em boa lakaet va fri en ul levr bennak gant Kim Stanley Robinson un nebeut bloavezhioù ‘zo, soñj em eus eus se peogwir e kave din e oa ur plac’h anezhañ d’ar mare-se. Lonket em eus anv al levr bremañ met ar pezh a ouezan eo n’em boa ket gellet mont betek ar penn anezhañ, peogwir e kaven randonus an istor ha ne oan ket deuet a-benn d’en em lakaat e-barzh, ar pezh ne c’hoarvez din nemet ral-ral a wezh ! Hennezh a oa kouezhet a-ziouzh va daouarn ha n’em boa ket klasket pelloc’h.

Met ken dedennus eo ar c’hoari Terraforming Mars, ken entanus evit al lennerien sot gant ar skiant-faltazi, ken diellet -savet gant un doktor war ar biologiezh- m’em eus staget gant ar rummad tri levr eo bet tennet ar c’hoari dioutañ. Ha chomet on pell ganti peogwir ez eus un 800 pajennad bennak e pep levrenn ha n’int ket gwall aes da lenn, o vezañ ma vezer gant un oberenn “Hard-science-fiction” (Skiant-faltazi pizh ?) a harp kalz war ar skiant ha ma z’a war sujedoù n’on ket ur mailh war o zivoud. Biologiezh evel-just met ivez ekonomiezh, politikerezh ha kement ‘zo.

El levrenn gentañ, Mars la Rouge e erru war ar blanedenn Meurzh ur strollad 100 den kaset gant an Douar da brientiñ douarfurmiñ ar blanedenn, a-benn ma c’hello tud eus an Douar dont da vevañ warni. Ne ouezer ket c’hoazh da belec’h e vezor kaset gant an istor. En em lakaat a ra an traoù en o flas tamm-ha-tamm war meur a live -teknikel, politikel, relijiel, hiniennel… Ar pep dedennusañ el levrenn gentañ-mañ eo gweladenniñ ar blanedenn ruz. Ec’honder, ramzelder zo e pep lec’h. Dont a reer da gaout un anaoudegezh don eus douaroniezh ar blanedenn. Cheñch a raio kalz.

En eil levrenn, Mars la Verte, n’eo ket mui un istor aozañ ha douarfurmiñ Meurzh nemetken a vez kontet d’al lennerien. Afer a zo bremañ da aozañ ur bed nevez da vat. Ret eo da gizidigezhioù politikel disheñvel tud kentañ Meurzh labourat asambles evit gellout difenn he interestoù a-dal d’an Douar. Ha posubl eo stummañ ur gevredigezh nevez hep kouezhañ e plegoù kozh mab-den, o vezañ m’emañ mab-den e-unan ouzh ar stur ? Ur sell hollek war ar politikerezh en ur bed en e vugaleaj. Brav eo, peogwir e weler ar gevredigezh o sevel, an eskemmoù danvezel o kemer stummoù nevez, ar c’hempouez etre paotred ha merc’hed o cheñch ha kement ‘zo. Ur c’hanedigezh ez eo pinvidik ha dedennus sellet outi.

An trede levrenn Mars la Bleue a ziskouez ar re a chom eus ar c’hant trevadennad kentañ. Abaoe pell e vez heuliet un tret ganto evit chom hep koshaat. Ne ra ket anezho tud ne c’hellint ket mervel gant ar gozhni met padout a ra an dud a heul an tret-se -holl dud Meurzh, e gwirionez- meur a gant vloavezh. Dre o selloù a dud a oa amañ abaoe ar penn kentañ e weler  Meurzh peurliesañ. Dre selloù bugale ganet war Veurzh ivez. Kavet em eus pinvidikoc’h ha dedennusoc’h istor an hiniennoù el levrenn-mañ eget na oa er re all. Gwelet a reer anezho, ar c’hant kentañ, o toñvaat o c’horfoù disec’het, o klask asantiñ da soñj ar marv. Tresoù ar blanedenn Veurzh a zo heñveloc’h-heñvelañ ouzh re an Douar : gellet e vez bevañ warni hep dilhad ispisial ken ha kavet o deus plas morioù divent warni. War an hent mat emañ evit padout pell. Lañset eo ar bed nevez.

Re fonnus eo an drilogiezh-mañ evit bezañ diverraet. Kavet em eus hir va amzer a-wezhioù pa veze re bizh an temoù a veze pledet ganto. Ha dreist-holl, daoust ma vije awenet-kenañ ar skrivagner a vare da vare, em eus ar santimant ez eo ken pinvidik ar bed krouet gantañ m’en em goller e-barzh. Bremañ ma anavezan ar fin, ma komprenan da belec’h en doa c’hoant da gas al lennerien, e kav din e vije mat din ober un eil lennadenn evit studiañ e zoare da lakaat an traoù e plas, da lakaat liammoù kemplezh da c’henel etre an dud ha kement ‘zo. Met n’on ket sur em bo kalon a-walc’h d’en ober peogwir ez eo hir-tre, memestra.

Redek a ra istor an drilogiezh-mañ war meur a gantved ha, dre-se, ijinañ ar pezh a c’hellfe bezañ trevadenniñ planedennoù all, gant an efedoù a vije war ar blanedenn he-unan, war an Douar a zeu an drevadidi diouti, war peurrest ar bed. Dedennus-kenañ em eus kavet anezhi. En desped da se, ha daoust da hirder an oberenn, ne gav ket din e vije ur monumant lennegel. Mankout a ra un draig bihan bennak evit kas al lenner da vat e hudourezh ar bed krouet-se. Ne c’hoarvez nemet ral a wezh.

N’em eus ket keuz o vezañ lennet an tri levr-mañ : reiñ a reont ur ster kalz dedennusoc’h d’ar c’hoari Terraforming Mars, d’an nebeutañ.

Diskornet, Paol ar Meur (2020)

Skiant-faltazi rik evit ar romant-yaouankiz-mañ.

Kavet em eus aes en em silañ e kroc’hen ar benndudennez, en he bed peurvat pe dost. Drol ha fentus, war un dro, an dra ret evit gellet mont da welet ar bobl dianav. Dudius hag ebatus eo ar romant da lenn ha plantet mat an endro.

Domaj eo ez afe ken buan an traoù er fin, met en em gavout a reer gant un istor klok hag a laka d’en em soñjal war an doare ma teu sevenadurezhioù disheñvel war-wel ha diwar-wel, en ur adimplijout ar pezh a oa en o raok.

Lennegezh dichipot ha ne serr ket an nor d’ar preder : un dudi.