Pa vehemp bet du-hont, pennadoù-kaoz dastumet get Daniel Carré (1990)

An dastumad pennadoù-kaoz-mañ o deus lakaet ac’hanon da soñjal e pezh-c’hoari Ar Vro Bagan : Divroet. Bet eo Daniel Carré o lakaat tud eus kanton Pleuvigner da gontañ o buhez a-vaez bro, en o yaouankiz, pa z’aent d’ober ar saezonioù e Frañs pe e Jersey. Ul labour a-lazh-korf, pell diouzh ar ger, en un endro divoutin dezho, memes ma z’aent dre goublad a-wezhioù. Neuze e oa ret dezho leuskel o bugale er vro.

En desped da se ez eo chomet un eñvorenn vat evit ar bras anezho, danvez lorc’h. Kemmet eo bet o buhez penn-da-benn gant an toullad bloavezhioù o deus tremenet pell : gounezet e veze ganto daouzek gwezh muioc’h eget ar pezh o dije bet en ur chom e Breizh, lec’h ma ne oa ket labour evit an holl. Ur wezh distro, e-lec’h treuzvevañ, bevañ a-benn ar fin. Gras d’ar berniad arc’hant o doa dastumet eo o doa gellet lod prenañ o zi, sevel gant skeul ar gevredigezh.

Er munudoù pleustrek emañ teñzorioù al levr-mañ. Penaos kannañ e zilhad, labourat dindan urzhioù unan na gomprener ket e yezh, petra veze debret, gant piv, penaos ober pa vezer klañv pe vac’hagnet… Ur vuhez start-kenañ e oa ha lod tud a zalc’h soñj o deus gouzañvet. Echuiñ a ra gant testeni ur c’houblad en doa bet kalz chañs, e Jersey, o vont da labourat meur a vloavezh diouzh renk e ti ur c’houblad frañsizien a-oad ganto, deuet da vezañ mignoned.

Al levr-mañ zo an hini nemetañ, din da c’houzout, o kleuziañ an tu-se eus istor ar vretoned goude an eil brezel-bed. Gwallzedennus, ha prizius.

Amzer eurus meche paset, me bourap…, Mari (1976)

Mari oa eus ar c’hroazti, e-kichen ar Faoued, ha ganet e oa bet e fin an XIXvet kantved. Ne gomze nemet brezhoneg. Er bloavezhioù 70 he doa kontet he buhez da Liliane ar Bras, a oa oc’h ober he mestroniezh er Skolveur. Danvez an divizoù a zo bet lakaet dre skrid gant Liliane ar Bras, gant ur skritur fonetek diazezet war al lizherennaoueg klasel.

Va fal, en ur brenañ al levr-mañ, a oa pleustriñ war ar gwenedeg ha kaout plijadur gant ar yezh. Met start-tre eo ar c’hod da lenn. Ret eo bet din kemer amzer, distagañ ar frazennoù en va fenn pe a vouezh uhel evit kompren eus petra e oa kaoz, ha n’on ket deuet a-benn atav. Diaesaet eo bet an traoù din gant ar pezh a lennen evel ur ger hag a oa ur pakad meur a hini e gwirionez, evel “gotayt”, “pwoèm”, “gouywac’het”, “dramnhèk”… mont a ra gwelloc’h-gwellañ e-kerzh al lennadenn peogwir e voazer ouzh an traoù diaes da zigejañ e penn kentañ. Met ur sapre jimnastik-spered eo ! Islinennet e vez bep tro ar silabennoù pouezmouezhiet.

An traoù kontet zo klasel a-walc’h evit seurt levrioù, resisoc’h war poentoù ‘zo -penaos gounit arc’hant gant kezeg, da skouer. Buhezek eo ar mod da gontañ. Ne skuishaan ket o lenn seurt testenioù eus an amzer dremenet ha kompren a ran talvoudegezh yezhel al labour dastum.

Koulskoude ez eo start eo evit Yann lenner dindan ar stumm-mañ. Ma vije adembannet, e vije brav kinnig un treuzskrivañ e peurunvan e-tal an destenn er stumm-mañ.

Mémoires, Hector Berlioz, Frañs (1870)

Ganet e 1803, Berlioz a oa marvet e 1869. Embannet en doa e zeizlevr e-unan pa oa bev c’hoazh met an embannadur ofisiel kentañ zo bet graet post-mortem.

Ur mell oberenn eo an deizlevr-mañ. Start e oa bet da vBerlioz e-pad pell, ken donezonet ma oa war ar sonerezh, gounit e vuhez ganti ; setu ma rastelle un tammig arc’hant o sevel pennadoù-kazetennoù diwar-benn ar sonadegoù az ae da selaou e Pariz. Lavarout a ra en doa poan o skrivañ ha ne blije ket dezhañ nemeur, met en ur ober kazi penn-da-benn e vuhez en deus lemmet e bluenn a-feson. Unan eus perzhioù plijusañ al levr-mañ eo ez eo skrivet brav, aes ha plijus da lenn, skañv alies… daoust ma vije re hir evit na zeufe ket da vezañ borodus lec’h-pe-lec’h.

Ur perzh dedennus all eo ar fent a zo er skrid alies. Respontoù speredek a oueze ober d’an dud, ha c’hoarzhin eus sotonioù ar re all kement hag eus e re.

Tro-dro da vBerlioz e oa ur bern tud a zo brudet bremañ, a gomz diwar o fenn, a gont e zarempredoù ganto : tud a veli, sonerien, skrivagnerien… un nor eo e eñvorennoù da sellout pizh eus an diabarzh ouzh an XIXvet kantved, e Pariz hag e Europa.

Ar pezh on bet hegaset gantañ eo an tabutoù diehan, gwarizi an dud tro-dro dezhañ, taolioù trubard e enebourien. En ur mod ez eo an eñvorennoù-se un doare dezhañ d’en em veñjiñ diouto.

Un dra hegasus all eo personelezh Berlioz e-unan.Kizidik betek re, e laoske alies e drivliadoù da gomz e plas e boell. Me ‘soñj din eo unan eus an abegoù a lakae anezhañ da vezañ kasaet gant ur bern frañsizien. Aesoc’h e oa dezhañ bezañ anavezet en estrenvro, lec’h ma ne veze ket kuzhet e zonezon gant e bersonelezh re anterin.

Echuiñ a ra an eñvorennoù-se gant diskoulm un istor karantez en doa bevet en e yaouankiz : memes erru en oad, e tride e galon evel hini ur c’hrennard c’hoazh. Fromus eo.

Memes evit tud n’int ket gwall zedennet gant ar sonerezh klasel, e kav din ez eo ul levr dedennus, dezhañ talvoudegezh istorel ha sevenadurel. Talvezout a ra e damm lennadenn.

Chuchumuchu, Erwan Hupel (2019)

Daoust d’an hed en deus klasket kemer ar skrivagner gant e dudenn bennañ dre implijout an eil gour unan, e kav din ez eo an destenn verr-mañ un dezrevell-vuhez a-raok pep tra.

Kemer a ra ur fed, un enrolladenn a glev er post bihan d’an 11 a viz Du, ha diskouez penaos e tibun istor an enrolladenn-se, e furchadeg war he divout, e soñjezennoù da heul e enklask.

N’eus ket ur mor a draoù da lavaret diwar-benn an diell istorel e-unan. Skañv eo ar pezh a chom, memes pa gleuzier ar pellañ posubl, ar pezh a oar ober.

Met ar skrid-mañ zo ouzhpenn un diell istorel : ur brederiadenn war istor ar yezh, ar re o deus komzet anezhi, ar re a gomz anezhi c’hoazh. E verc’h 5 bloaz, da skouer. Hag ur goulenn diwar-benn ar pezh a laoskomp war hon lec’h.

Ne gavan ket dreistordinal an tem : muioc’h a breder eget a ijin a zo ennañ. Met merzout a ran n’eo ket pouezus gant skridoù Erwan Hupel, a-benn ar fin. Ar pezh a gont eo an hentoù a gemer e soñjoù, hag an doare d’o dibunañ. Leun eo e skritur a gavadennoù, a souezhadennoù, a vousfent. Daveoù niverus a ra d’ur bern traoù, hep na vijent heverk atav, hag a redia al lenner da chom war-c’hed, prest da vezañ sourprenet.

Gant se e vez pep levr nevez gantañ, memes pa vez tanav evel hennezh, ur blijadurig lennegel.

Ma emgann evit Iwerzhon, Dan Breen, bro-Iwerzhon (1944)

Lakaet e brezhoneg gant Ernest ar Barzhig diwar an droidigezh c’hallek, ar skrid-buhez-mañ zo aet d’ober niverenn 70-71 ar gelaouenn Skol e 1978.

Kavet em eus dedennus e vije bet dibabet lakaat ar skrid-mañ e brezhoneg. Diskouez a ra e wele tud ‘zo un hevelebiezh etre stad Breizh er mare-se hag hini bro-Iwerzhon e-pad ar brezel evit ar frankiz.

Ar brezel a vez kontet deomp amañ zo eus ur seurt n’hon eus ket anavezet, koulskoude. Dan Breen zo ur soudard, leun e zaouarn gant armoù, dispont, mennet ha taer. Alies e laka e yec’hed hag e vuhez en arvar ; ur souezh eo en dije tennet e spilhenn, gant an niver a vignoned varv a ra meneg anezho.

Displegañ a ra mat en e zezrevell ne vezent ket heuliet atav gant ar boblañs. Dalc’het en deus d’e stur koulskoude, betek ma vije prizoniet. Ar pep diaesañ evitañ : bezañ karc’haret gant tud eus e bobl, goude bezañ stourmet evito e-pad bloavezhioù.

Dedennus eo an dezrevell ; un diell istorel eo, bev-buhezek alies. Met lakaet on bet diaes gant an doare o doa dibabet Dan Breen hag e vignoned da ren o stourm, daoust ma rafe o c’halon hag o soñjoù divrall gwir harozed anezho.

An tornaod, Paotr Juluen (1930)

Kentañ embannadur al levr-mañ zo eus 1935, met echuet e oa bet ar skrid e 1930 gant ar skrivagner.

“Pinvidik ? Ya. Ha leun gant furnez an amzer gozh ouzh rimadelladeg ar c’hrennlavarioù. Diwar re a-wechoù zoken : fastet e vezer un tamm gant ar re binvidigezh evel gant ar re a amann war ur galetezenn”. Gant ar frazenn-mañ, kavet er pennad-kinnig gant Per Denez en embannadur em eus lennet (Hor Yezh 184-185), e oan o c’hortoz ar gwashañ eus an destenn.

Gras da se, marteze, em eus bet ur souezhadenn blijus o tizoloiñ anezhañ.

Renket eo e rummad ar romantoù, met n’eo ket splann-tre peseurt doare skrid eo. Un danevell-beaj, da gentañ. Beleg e oa Juluen Sklison / Paotr Juluen / Gour-na-gil. Troet-kenañ gant ar brizh keltiegezh, evel kalz brezhonegerien desket eus penn kentañ an XXvet kantved. Dre se, bet entanet gant Sketla Segobrani, en deus tennet awen dioutañ da sevel An Tornaod.

Mont a ra Juluen Sklison da vro-Gembre war roudoù e vreudeur kelt, ha war roudoù tornaod Pempoull peurgetket : m’eo bet kanet gant Théodore Botrel ez eus un tornaod e Pempoull, daoust ma ne weljer hini ebet, ez eus un abeg istorel da gement-se !

Un dastumadeg mojennoù, da eil, tro-dro d’an tem-mañ, ha deuet bravig gantañ : goude mouezh an dezreveller, setu hini ar c’honter ha n’eo ket disteroc’h.

Ar pep dedennusañ, marteze, eo an testeni dibar eus spered ar mare, eus e spered dezhañ. Deomp tud an XXIvet kantved eo an den-mañ ur furlukin eus ur ouenn aet da get. Trelatet gant e feiz hag e zeskadurezh kristen, ne c’hell ket herzel ouzh plantañ pennadoù kentelius en e zezrevell. Ar merc’hed, an dud lezirek a dap o fegement, ha kement-se gant un naturel hag un doare lorc’h a laosk batet al lenner.

Un ad-feiz, kazi, a vag Juluan Sklison ouzh Breizh hag ar gelted, ha setu kement-all a rannbennadoù souezhus, eeünik, o tont dindan e bluenn.

Kontant eo Paotr Juluen eus ar pezh ez eo, eus a blas er gevredigezh, eus e zeskadurezh, eus e wrizioù. Ha dindan e bluenn a zen digompleks ha didrubuilh e fuilh degadoù ha degadoù a rimoù, a grennlavarioù, poblek pe ijinet gantañ. Den e greion e oa Juluen Sklison, brudet evit sevel rimoù ken aes ha tra. Ne c’heller ket tremen hebiou ! Ur mor anezho a gaver er skrid, lod anezho 3 gwezh d’an nebeutañ (Gant kolo hag amzer / e vouka ar mesper)… Peadra da gounaat e veze komzet dre grennlavarioù gant hon tud-kozh, n’eus ket pell ‘zo c’hoazh, hag e galleg kement hag e brezhoneg.

Daoust d’ar soñjoù diamzeret a ziskouez ar skrivagner, d’e vojennoù louet, d’e veaj pemp gwenneg ha d’e rimodelloù stambouc’hus, ez eus ul lañs hag ur startijenn er skrid a laka anezhañ da vezañ lennet gant ur mousc’hoarzh e korn ar muzelloù. Plijus eo, en desped da bep tra.

Ha desket e vez ur bochad traoù a-fed brezhoneg.

La maison, Emma Becker, Frañs (2019)

Skrivagnerez yaouank, Emma Becker he deus lakaet en he fenn bevañ un degouezh dreistordinal evit magañ danvez he levr da zont. Ur romant-faltazi e c’hellfe bezañ, met n’eo ket, he buhez eo e gwirionez, ur vuhez a servij da boull-traezh d’ar skrivagnerez.

E Berlin, lec’h m’emañ o chom pa grog gant he zaol-arnod, ez eo ar gistierezh ur vicher hervez al lezenn. Lakaat a ra he anv da labourat en un ti-gisti.

Da gentañ en em gav en ur bourdel evel ma ijiner anezho, gant chefed displijus techet da gorvoiñ al labourerezed. Klotañ a ra rik-ha-rik gant ar skeudenn a c’heller kaout, e Frañs, eus seurt lec’h : merc’hed disprizet, ambiañs fall, lakaet e plas da gentañ gant ar skipailh-ren.

Ne vag ket gwall fiziañs el lec’h-se.  Paouez a ra da vont goude un toullad sizhunioù  ha kavout a ra ul lec’h-labour gwelloc’h, “an ti”.

Aze he deus un taol-from : ur renerez sichant, a zouj ouzh hec’h implijadezed, a laosk anezho da ren o frantadoù-labour evel m’o deus c’hoant. Alese, ur skipailh labourerezed plijus hag a gav bourrus o labour. Kenskoazell, mignoniezh, intimelezh. Hag ul lec’h degemerus, ispisial, karget a istorioù hag a drivliadoù. “An ti”.

Ar pezh a zlee bezañ un taolig-arnod a bad daou vloaz : betek ma vije serret “an ti”, graet freuz-stal gantañ. Un degouezh trist evit an holl verc’hed a laboure ennañ. Melkoni a sav en Emma Becker pa soñj er prantad-se eus he buhez. Gant ar velkoni-se e krog he levr : ur prantad pinvidik hag evurus he deus bevet el lec’h-se, ur prantad eus he yaouankiz ha ne zeuio ket en-dro.

Kavet em eus dispar al levr. Souezhet-kenañ on bet p’em eus gwelet an degemer a vez graet d’an testeni-mañ war ar rouedadoù sokial : evel pa vije pec’hed bezañ plijet gant e labour, ha pa vije ul labour c’hast. Evel pa vije difennet komz eus un taol-arnod pozitivel er metoù-se war zigarez ez eus miliadoù a vaouezed er bed a vez korvoet abalamour d’o reizh. Un dra a lavar ar skrivagnerez en he fennad-kaoz, ha ne lavar ket el levr, met em eus kavet e oa danvez prederiañ ennañ, eo ar santimant a veli a zo savet enni p’eo deuet da vezañ ur c’hast. Hag ivez ar blijadur, ar frankiz d’ober eus he c’horf ar pezh a blij dezhi, ar santimant d’ober ul labour a sikour an dud, evel ul labourerez sokial en ur mod… Lies eo an danvez.

Ur preder war al levenez el labour a c’hell diwanañ eus al lennadenn-se ivez : n’eus forzh peseurt labour a vije graet, ma vez doujet d’al labourerien, ma ne vezont ket disteraet, a c’hell bezañ un taol-arnod buhez pinvidik.

Ul levr fromus ha leun a wirionezioù, leun a fent ivez, biskoazh ! Ne lavarfen ket eo frammet eus ar c’hentañ ha krog e oan da enouiñ un tammig er fin. Met n’eo ket ar pep pouezusañ.

Moien zo da sellout ouzh ar pennad-kaoz amañ.

 

Frond ar c’hafed fresk, Maï Ewen (2019)

Kinniget evit Priz ar Yaouankiz, al levr-mañ a gont un nebeut eñvorennoù tro-dro d’un tem : c’hoar ar skrivagnerez.

Kontet eo brav ha santout a reer ez eus bet preder war ar stumm, ar pezh a laka an destenn da vezañ plijus da lenn.

Koulskoude ne gavan ket dispar an dastumad-mañ evit kinnig seurt skrid. Kompren a ran an dalvoudegezh anezhañ hag ar sujedoù a c’heller tennañ dioutañ : danvez labour, muioc’h eget danvez dudi evit krennarded, d’am soñj. Padal, evit an dud gour ma z’omp, an istor-mañ a gavfe brav he flas e eñvorennoù (klok) Maï Ewen. Ma vez lakaet penn-ouzh-penn skridoù all ganti e tle bezañ boulc’het mat al labour dija…

Da c’hortoz, e choman un tamm war va naon.

Allende, an emgann diwezhañ, Olivier Bras, Jorge Gonzàlez, Frañs (2013)

Embannet e brezhoneg e 2019.

An tamm bannenn-dreset-mañ a laka al lenner e kreizig-kreiz eurvezhioù diwezhañ Salvador Allende. Chomet eo an tostañ posubl eus ar wirionez, diwar enrolladennoù hag a bep seurt testenioù all. Un diell istorel eo, kazi. Ar pep heverkañ enni eo e ro an ambiañs stenn, don, koumoulek, eus ar c’hentañ. Deuet eo brav gant an aozerien.

Da heul e kaver un teuliad diwar-benn an den, e vignoned, e enebourien ; ur seurt sac’h-a-bep-tra, a ro an titouroù pouezusañ mesk-ha-mesk gant pennadoù disteroc’h pe pelloc’h eus an danvez. N’eo ket fall, met n’eo ket a live gant ar vannenn-dreset na dost, hag e gwirionez e santer ar c’hoant da leuniañ ar pajennadoù.

Desket em eus traoù, d’an nebeutañ. Mat eo en em intrañ eus un tamm buhez a-raok tapout krog e boued istorel stambouc’husoc’h : plantañ a ra c’hoant gouzout en unan.

Filmig-kinnig

Filmig-kinnig all

 

Krampouezh ter-du, Paol ar Meur (2017)

E-barzh ar romant Treñ-buzhug, embannet e 2003, e konte Paol ar Meur istor un haroz a denne kalz outañ e-unan, daoust ma vije Alan Penneg e anv. Ar paotr, gopret gant ar Post, a laboure e Pariz hag a gonte e vuhez micher. E hunvre, distreiñ da vro e gavell, ar pezh a c’hoarvez e fin al levr pa vez kaset da Garaez dre fiñvadeg.

Krampouezh ter-du a gas pelloc’h an istor-se, en ur mod, nemet eo cheñchet an haroz hag heuliet, ar wezh-mañ, Youenn Sanséau, nevez distro eus Pariz evit labourat e Brest. Setu eñ o labourat nepell eus an ti m’en doa kaset e vugaleaj. N’eo ket evit kelo-se e hento kalz e familh, a vez lakaet e izili da vervel an eil goude egile gant ar skrivagner, ar pezh a laka ar soubenn da dreñkañ etre e vamm hag eñ.

Plijet on gant yezh Paol ar Meur ha gant e zoare da gontañ e istorioù : atav e kavan tra pe dra da zeskiñ en e skridoù. Ar pezh a gavan dedennus el levr-mañ eo an testeni micher dreist-holl. Un dastumad poltridi arvalien souezhus ha saourus a brofa ar skrivagner deomp. Pakañ a ra mat aergelc’h Brest hag e annezidi.

Ne gav ket din e teufe ken brav all gant ar skrivagner al lodennoù ijinet -ha n’eo ket dre ziouer a ijin, p’en deus prouet meur a wezh e oberennoù all en doa kalz anezhañ. N’eo ket mesket eus ar c’hentañ ar vuhez gwir hag ar bed ijinet el levr-mañ. An ton digas implijet da gontañ troiadoù paotr al lizhiri er c’harterioù “kizhier saoz” ne glot ket mui gant an darvoudoù skrijus a c’hoarvez er janglenn, dindan rodoù an tren-buzhug pe gant an hini a vo mestrez Youenn. Dizingal eo ar skrid un tammig eta.

Ul lennadenn dedennus ha dudius eo memestra.