Istor fentus stadoù hag impalaerezhioù al loar, Savinien Cyrano de Bergerac, Frañs (tro 1650)

Ne lennan ket alies skridoù eus ar XVIIvet kantved. Marteze e teu eus an droidigezh, met an dra gentañ a zeu d’am spered eo ez eo modern a-walc’h skritur al levr-mañ. Plijus ha buhezek eo e stil, daoust ma vije troc’het an istor ingal gant distroelloù skiantel pe filozofek, evel ma plije kement d’ar skrivagnerien ober er mare-se. N’eus forzh peseurt sujed a vije skrivet diwar e benn, e chom plijus an oberenn da lenn a-fed yezh, lusk, stumm ar frazennoù.

Unan eus an oberennoù “arlañs” (tad-kozh ar skiant-faltazi eo, ne ouezan ket re petra ober eus se e brezhoneg : “anticipation” e galleg) kentañ eo ar romant-mañ. Evidon ez eo kentoc’h ur seurt kontadenn, liammet ouzh bed ar marvailhoù : memes d’ar mare ma oa bet skrivet, n’eo ket kontet evel un istor stag ouzh an amzer-dazont, met evel unan a vije posubl e amzer-vremañ ar skrivagner.

Ar pezh em eus kavet un tammig diskoñfortus en istor eo ne vezen ket gouest atav da zidouezhiañ soñjoù ar skrivagner : pegoulz e veze oc’h ober goap ouzh e genseurted, pegoulz e veze o kinnig traoù poellek, war zigarez diduiñ pe lakaat da c’hoarzhin, ha pegoulz e laoske frankiz war moue e ijin, traken. Aesoc’h e oa da gompren evit tud e vare, sur-mat. Evidomp, ez eo alies an notennoù bihan a sikour da gompren ar mennad kuzh. Splann e vez evit an tammoù a zo bet troc’het gant an embannerien da vare pe vare, met a-wezhioù ne vezen ket sur. Evit reiñ ur skouer : goude kement a ijinadennoù, a soñjoù nevez roet gant ar skrivagner, e echu al levr gant un distro trumm d’ar moral kristen. Hag ur red e oa, evit kuzhat kentelioù ar romant ha permetiñ dezhañ bezañ embannet ? pe mouezh “dreistme” ar skrivagner, en em roe da glevet en un doare naturel ?

Deuet mat eo ar pennad-digeriñ gant an droourez, Mich Beyer, da ginnig war un dro ar skrivagner hag an oberenn, a-hend-all ez afe pep lenner da glask an titouroù zo ennañ e Wikipedia gallek pe saoznek.

N’eo ket ul levr gwall dev, lennet e vez dindan nebeut amzer. Dedennus-tre eo evit gwelet penaos e tremene tud ar XVIIvet kantved eus ar rambreadennoù prederouriek d’an difraeoù skiantel. Test eo eus temz-spered ar mare, a gav din, ha dudius da lenn evidomp, 4 c’hantved war-lerc’h.

 

Advertisements

Le chat qui racontait des histoires, Lilian Jackson Braun, Stadoù Unanet (1988)

An dastumad danevelloù-mañ, embannet etre 8vet ha 9vet romant an heuliad met skrivet e gwirionez etre 1962 ha 1968, zo e-maez rummad. Ne vez ket anv a gQwilleran e-barzh. Cheñch a ra ar penntudennoù atav, evel ar savboent implijet, met e kement danevell a zo o deus ar c’hizhier ur plas bras, ma n’eo ket ar rol pennañ.

O klask hec’h hent e oa ar skrivagnerez gant an danevelloù kentañ-mañ. Dieuboc’h eo enno eget na vo en he heuliad romantoù-polis, dre se, e c’hell mont war-zu muioc’h a faltazi evel en danevell gentañ : Un chat trop petit pour ses moustaches. Lod eus an tudennoù (kizhier pe tud) a gaver el levr-mañ a zo bet adimplijet ha diorroet ganti, diwezhatoc’h, e avañturioù Qwilleran.

Anat eo ar fent en danevelloù a c’hoari gant statud ar c’hizhier e-keñver hini an dud. Ul lennadenn skañv eus skridoù ne glaskont ket pemp troad d’ar maout, met peurlipet memestra, en o mod.

An tri c’hañfard, Goulc’han Kervella (2018)

Ur wezh e oa bet aterset Jimi Hendricks gant ur c’hazetenner diwar-benn ur bladenn nevez. “Ha n’ho peus ket aon e vije re heñvel ouzh Jimi Hendricks ?” emezañ, kement ha lavaret ne oa ket nevez-nevez ar geusteurenn marteze… hag ar gitarour da respont : “ME eo Jimi Hendricks”.

Ne vo ket rebechet ouzh Goulc’han Kervella skrivañ diouzh e vod eta, p’en gra mat.

El levr-mañ, skrivet evit skolajidi 11-12 vloaz, e implij ar skrivagner ur rekipe kozh en deus lakaet ac’hanon da soñjal en Three men in a boat. Lakaet e vez tri boulom farsus war an hent evit dizoloiñ ar vro hep kavout hir e amzer o selaou an heñcher, ha dav dezhi. Perzhioù ur gontadenn zo d’ar romant, marellet gant hanezennoù, mojennoù, deskrivadurioù savadurioù kozh ha lec’hioù touristel a-bouez, etre Leon ha Kerne.

N’on ket desachet tamm ebet gant ar c’hontadennoù, met kavet em eus farsus a-walc’h va zroiad-gweladenniñ, evel va mab 11 vloaz, daoust m’hor bije santet mat, hon-daou, tu kentelius an afer.

Plijus eo da lenn da n’eus forzh peseurt oad, hep terriñ e benn, gras da stek ar skrivagner.

Penaos dont da vezañ brezhoneger a-vihanik, Erwan Hupel (2018)

Un titl farsus en deus ar romant-mañ, doare un hentenn diorren personel, gant daou soñj kontrol oc’h ober an heg an eil d’egile…

N’eo ket ken skañv ha ma tiskouez bezañ, avat. War zigarez un istor karantez, e heulier un den yaouank, Erwan -memes anv eo hag ar skrivagner-, sot gant ar brezhoneg hag en deus lakaet en e benn uhelaat e statud e-keñver yezh en ur ajolbiñ ur goantenn a gomz brezhoneg a-vihanik. Buhez emsaver, darvoudoù pemdez, pep darvoud zo mat dezhañ da rannañ e vennozhioù diwar-benn stad ar brezhoneg, da vuzuliañ ar pezh a zo bet kollet, da ziskouez ar gerioù a ra defod dezhañ da vevañ pep tra e brezhoneg. Kement-se gant kalzig a fent hag a ijin.

Pep nevez-vrezhoneger a c’hello en em adkavout e degouezhioù, e hunvreoù ‘zo : d’ur mare bennak hon eus kerzhet holl war ar memes hent.

Plijadurus em eus kavet ar romant. Dic’hortoz ha magus. Ouzhpenn-se e kav din en deus Erwan Hupel ur stil dezhañ e-unan, a zegas ur frond soutil en hol lennegezh, ur skañvder faos, a lak e skridoù da vezañ aes da lenn met diaes da ziazezañ.

Gant se, ha daoust ma echufe al levr war un notenn wellwelour, on intret gant an dristidigezh en ur serriñ anezhañ (re ziwezhat eo evit ar brezhoneg ?). En va fenn emañ tost a-walc’h ouzh Diyezh gant Jean-Yves Broudic, daoust ma vije disheñvel-mat ar stumm dibabet da ezteurel o soñjoù gant an daou zen. Kement ha lavaret e kas pell a-walc’h Erwan Hupel ar preder, en desped d’an ton lijer.

Plounemzao, Mikael Madeg (2001)

Un dastumad danevelloù o kontañ bloavezhioù emsav ar skrivagner.

N’eo ket dre darvoudoù bevet nemetken, met ivez dre skridoù faltazi a daol ur sell war ar pezh a c’hell bezañ psikologiezh un nann-breizhad o kavout Breizh e degadoù diwezhañ an XXvet kantved. Maget pep skrid hardi gant un endro anavezet, gant eñvorennoù yaouankiz hag, alies, gant mousfent dibar Mikael Madeg. Peurliesañ e prizian anezhañ, met c’hoarvezout a ra din ivez chom yen ken e-keñver pal ken e-keñver dezrevelliñ, evel en Ober bugale e brezhoneg pe Pemp den a oa deuet.

Lod eus danevelloù an torkad-mañ zo war un ton sirius ivez, evel Sed an emgann diweza, met chom a ra souchet ar fent, prest da sailhañ. Ha lod all a implij un ton don da vat, lakaomp Va mab, met diaesoc’h eo d’ar skrivagner en em lakaat e kroc’hen unan gant e holl emouestl eget sellet diouzh ar bed gant un tamm hed, evel m’eo boazet d’en ober. Hag e-barzh an danevell-mañ eo diwirheñvel an istor : peseurt gwaz e karantez gant unan abaoe pell a dennfe war e wreg hag a laoskfe bev ar babig ?

N’eus forzh, dre vras eo plijus an torkad danevelloù-mañ dre ma z’int kreizennet war un tem boutin ha ma roont un daolenn ledan eus ar pezh a oa an emsav, e penn unan yaouank, d’ur poent bennak.

An tu skragn ac’hanon a gav abeg, ur wezh ouzhpenn, er fed e vije bet adlakaet danevelloù koshoc’h da c’hwezhañ ar bern. Skrivet eo e fin pep hini, met e mod ebet e penn kentañ al levr en doare ma c’hellfe ober e soñj ar prener a-raok paeañ div wezh an traoù. Ne gavan ket fair-play an doare. Gant se, ha dre m’eo c’hoarvezet din ouzhpenn ur wezh, e klaskin marc’hata ul levr evit netra ar wezh kentañ m’en em gavin dirak stalig ar skrivagner 😉

Les aventures du roi Pausole, Pierre Loüys, Frañs (1901)

Kregiñ a ra evel ur gontadenn skañv. Emañ ar roue Pausole o ren war e bobl gant madelezh. Eeün eo reolennoù rouantelezh Trifem : droed ‘zo d’ober n’eus forzh petra, gant ma ne noazhfe ket ouzh ar re all. E ti ar roue eo un tamm mat strishoc’h ar reolennoù, evit ar pezh a sell ouzh merc’h ar roue d’an nebeutañ. Honnezh zo klaouiet er palez, difennet outi mont en tu all da vevennoù ar jardin. Pa gro pig ar garantez en he skouarn avat e achap gant he muiañ-karet, ha setu Pausole en hent evit mont d’he c’herc’hat. Ret eo dezhañ kuitaat e harem hag e 366 gwreg (unan evit pep deiz eus ar bloaz, kuit da skuizhañ o tibab), asambles gant ul lakez ijinus ha dichek : Giglio, ha gant Taxis, tizhog an harem ha merour domani ar roue, un den strizh ha skragn, stag ouzh talvoudegezhioù kozh ar gevredigezh. Displeget eo gant ar fed eo gall : saourüs a-walc’h !

Un tammig forzh petra eo ar romant. Pourmen a ra an dud en noazh (nemet ar re zivalav eo difennet dezho en ober), sevel a ra maouezed an harem enep an urzh, foraniñ a ra ar roue seizh largentez warn-ugent d’an neb a gar ha dozviñ lezennoù diouzh an druilh… Leuskel a ra Pierre Loüys ar brid war moue e ijin hag e stultennoù. Daoust da se e vezer paket gant an istor ha n’eo ket savet fall, kement ha gant ar yezh, kizellet atav. Itrikoù al lakez Giglio a-benn pakañ ar muiañ posubl a verc’hed, re ar roue en o zouez, a lak da c’hoarzhin frank a-wezhioù. Tennañ a ra da dudennoù komediennoù klasel evel Scapin pe Figaro.

Pell eo ar romant-mañ a vezañ pennoberenn Pierre Loüys, met ul lennadenn skañv eo da aveliñ e benn.

Qui a tué l’homme-homard, J.M. Erre, Frañs (2019)

En ur gêriadenn vihan eus al Lozère, pell a oa, e oa en em gavet un doare sirk eus ar seurt a ziskouez tud nammet evel ma vijent euzhviled. Da heul drouglazh ar rener emañ c’hoazh ar strollad war al lec’h, chomet da greskiñ poblañs ar vro. An den-legestr a oa unan anezho. Muntret eo bet memes mod hag ar rener kozh. Piv an diaoul en deus graet an taol ?

Un enklaskerez dibar zo war roud ar muntrer. Paraplegek, n’eo gouest da fiñval he-unan nemet ur biz, biz bras an dorn kleiz. Gantañ e sturia he c’hador-ruilh modern-kenañ, e skriv he levr, e lak ur vouezh kalvezel da respont eviti…

Ouzhpenn un enklask-polis skoulmet a-zoare eo al levr-mañ. Sot gant ar romantoù-polis e ro an dezrevellerez he holl drukloù d’al lenner, gant forzh serroù-lagad da vistri ar jener.

Eus holl romantoù J.M.Erre emañ hennezh e-touez ar re wellañ-tout. Ret eo e lenn goustadik, evit saouriñ ar c’havadennoù a ra de bep frazenn. Dichek, dirollet ha farsus-kenañ eo ar skritur. Me soñj din en deus ijinet ar skrivagner-mañ ur jener lennegel nevez : ar varzhoniezh komz-plaen farsus. Daoust da bep tra, e chom kazi gwirheñvel an itrik ha ne c’heller e mod ebet bezañ dipitet gant ar fin. N’eus netra re aes el levr.

Seul fentus, m’on bet o sellet ouzh un abadenn-tele gantañ ar sizhun dremenet : ar paotr, kelenner war ar galleg, zo warnañ un tres eus ar re siriusañ. Piv a c’hellfe ijinañ eo ken dichadennet ha dornet e ijin ?

Un taol-kaer.

Aon pe ober traoù, Yann-Baol an Noalleg (1975)

Ur pezh-c’hoari berr, e daou arvest, kinniget gant Preder. Meizidik-kenañ, ne gont istor ebet ha n’eo ket eoriet er vuhez. Ne ra nemet merat soñjoù uhel. An tudennoù, brastreset, ne eskemmont ket da vat etrezo, santet e vez emaint o… c’hoari.

Ur gwir striv en deus graet ar skrivagner evit lakaat anezho da fiñval ha da drouzal war al leurenn, doare Comedia del arte prederouriek. Pep tra a ya re bell avat, hag ar fent zo bet klasket plantañ gant ar skrivagner ne sko ket er gwenn.

Emichañs eo talvoudusoc’h a-fed soñjoù eget a-fed lennegezh, ma z’eus ur ster bennak da dennañ. Evidon, daoust da gompren ar bras eus ar gerioù, ne glaskfen ket kontañ eus petra zo kaoz…

Test eo seurt testennoù eus ur vuhez kevredigezhel arbennig e brezhoneg er bloavezhioù 70, en ur metoù resis, evel m’en diskouez al lugan a gaver p. 64 : “Lennit Preder ha beajit en amzer”… Emaomp war dachenn ar “private jokes”, ar farsadennoù prevez : petra a droe e penn lod tud, penaos e implijent ar brezhoneg, betek pelec’h e vezent kaset gant o ijin… Pell a-walc’h e gwirionez : ar bloavezhioù 70 a oa bloavezhioù dieub. A-hend-all, ne welan interest ebet d’an destenn-mañ. Komzoù toull. Oc’h ober goap anezhañ e-unan hag ouzh e vigoned emañ Yann-Baol an Noalleg moarvat, met diaes eo d’an neofited pegañ enni.

Contes pour petites filles libertines, Nadine Monfils, Bro-Veljik (2011)

Merc’hedigoù, likaouer : daou c’her enep. Hag ur jener dic’hortoz evit lennegezh erotel, hini ar c’hontadennoù, pas ken pell-se eus ar sujed pa soñjer mat met en un doare kuzh er c’hontadennoù-pobl, tra m’eo hollvezant en testennoù-mañ.

Plijet on bet kalz gant lod anezho, leun a ijin hag o tistilhañ un aergelc’h ispisial-kenañ, en o zouez Le thé à l’orange, Le noyau de pêche, Une petite fille bien sage, Le ruban de velours rose, La petite fille qui ne disait jamais rien, Lettre à ne pas mettre entre toutes les pattes… Ur rummad all em eus kavet dedennus, ar c’hontadennoù a luc’h war-zu ar spont : Le monsieur qui attendait, Une petite fille bien sage, La clef, Le cimetière des poupées, Les yeux verts… E istorioù ‘zo e c’hoari ar skrivagnerez gant ampartiz, hag alies gant kalzig a fent : Le fil d’Ariane, La nouvelle… Gwezhioù all e kave nre ziskouezus, pe re chuchu, an istorioù.

Peurliesañ e vezen skoet gant an ijin a zispak ar skrivagnerez, oc’h implijout traoù tennet eus bed ar vugaleaj (poull-traezh, loened, c’hwezigelloù, margodennoù, poupinelloù, mekanikoù…). Ur gontadenn nemeti, war ouzhpenn 15, a adimplij tem unan hengounel, Luduennig : Cendrillon 2011. Echuiñ a ra gant fent du. Soñjal a ra din e tenn o awen an istorioù-mañ diwar hunvreoù, muioc’h eget diwar eriunelloù.

Re souezhet on bet, emichañs, gant al lennegezh dic’hortoz-se evit bezañ entanet. N’em eus ket kavet fall an torkad en holl koulskoude. Lakaat a ra diaes a-wezhioù, gant e vibiliaj binimus. Evit ur wezh e vez kouplet lennegezh hag erotelezh. Reiñ a ra tro da addizoloiñ arz ar c’hontadennoù en ur elumiñ en-dro ar guriusted a oa hon hini pa oamp bihan. Perak pas ?

Da chom hep profañ d’ar vugale avat, anat.

Comment chier dans les bois, Kathleen Meyer, Stadoù Unanet (1989)

Un titl dispar, ha dispac’h. Evidon, ar goulenn, fas dezhañ, a zo bet kentoc’h : penaos chom hep lenn al levr ? Hag arabat fiziout e Google, a renk anezhañ er rummad “fent” : kozh kaozioù. Ar bourmenerien o vont war vaez war ar maez a zeu da vezañ ur gwir kudenn ekologel.

Da gentañ e weler penaos saotrañ an nebeutañ posubl : penaos en em lec’hiañ e-keñver al lec’hioù dour, pet metrad diouto, eus peseurt tu… gant un nebeut kuzulioù evit na vezan ket gwelet pe en em staliañ klet. Douarañ ? Toaliñ ? Pe degas ho produadennoù d’ar gêr ? Komprenet em eus gant souezh ne oa ket ar soñj diwezhañ-mañ ur farsadenn, daoust ma oa ar wezh kentañ din klevet diwar e benn. Kinnig a ra Kathleen Meyer ul listennad dafar a zo bet ijinet ha savet a-ratozh-kaer evit se.

Estreget traoù mat zo el levr-mañ. Al listennadoù-dafar-mañ, da skouer, a vez kinniget o merkoù, o frizioù, hag ur geñveriadenn zon anezho. N’eo ket talvoudus evit unan ne ra nemet teurel ur sell. A-benn ar fin e lammen ar pajennadoù randonus-se. An eil tra ha n’eo ket dispar eo ar stag m’eo al levr ouzh kudennoù resis an amerikaned. Du-hont eo disheñvel ar c’hudennoù endro eus ar pezh ez int du-mañ. Ha dre se e c’heller lavaret, goude lenn al levr, o deus tapet lañs warnomp evit dirouestlañ ar c’hudennoù a sav, pa ne vije nemet evit krediñ lakaat ar gaoz diwar o fenn.

Koulskoude em eus tennet va mad eus va lennadenn. Desket em eus ur bern traoù ha tro em eus bet drezi d’en em soñjal war kudennoù ne ouezen ket e oa anezho, zoken. Sirius eo an danvez, met kontet gant un tamm brav a fent hag a istorioùigoù farsus -el lodenn gentañ dreist-holl- a lak da dremen ur prantad dudius.